وبلاگ

ﺧﺰﻧﺪﮔﺎن ﺑﻪ وﻳﮋه ﺳﻮﺳﻤﺎرﻫﺎ در ﺑﺴﻴﺎری از اﻛﻮﺳﻴﺴﺘﻢ­ﻫﺎ ﺣﻠﻘﻪ­ﻫﺎی ﻣﻬﻤﻲ ﺑﻪ ﺷﻤﺎر می­آیند و دارای ارزﺷ­ﻬﺎی اکولوژیک ﺧﺎص و ﻣﻔﻴﺪی ﻫﺴﺘﻨﺪ اﻫﻤﻴﺖ آﻧﻬﺎ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻗﺴﻤﺘﻲ از زﻧﺠﻴﺮه ﻏﺬاﻳﻲ ﺑﺴﻴﺎر ﺑﺮﺟﺴﺘﻪ اﺳﺖ.همچنین آن­ها از ﻋﻮاﻣﻞ ﺑﺎزدارﻧﺪه و ﻛﻨﺘﺮل ﻛﻨﻨﺪه ﻃﻐﻴﺎن ﺑﺴﻴﺎری از موجودات آﺳﻴﺐ رﺳﺎن ﺑﻪ ﺷﻤﺎر ﻣﻲ آﻳﻨﺪ وﺑﺎ ﺷﻜﺎر ﺣﺸﺮات و ﺟﺎﻧﻮران ﻣﻮذی ﻧﻘﺶ ﻣﺜﺒﺘﻲ ﺑﺮای ﻛﺸﺎورزی دارﻧﺪ، ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ در ﺣﻔﻆ ﺗﻌﺎدل اﻛﻮﺳﻴﺴﺘﻢ ﻣﻔﻴﺪ ﻫﺴﺘﻨﺪ. اﻳﻦ ﻣﻮﺟﻮدات ﺷﺎﺧﺺ­ﻫﺎی زﻳﺴﺘﻲ ﺗﻐﻴﻴﺮات اﻛﻮﺳﻴﺴﺘﻤﻲ ﻧﻴﺰ ﺑﻪ ﺣﺴﺎب ﻣﻲ آﻳﻨﺪ (حاجی قلی کمی وهمکارانش،1387 ).از طرفی دیگراثر خزندگان در کنترل حشرات و نرم تنان بقدری مهم است که درطرحهای کشاورزی نباید از این عامل مهم غافل ماند.خزندگان به ویژه مارمولک ها میزبان اولیهانواع لارو کرم­ها بخصوص نماتودها هستند. این لاروها در دوره بلوغ انگل خطرناک حیوانات اهلی (بویژه گوسفند و بز) بشمار می­آیند . بعضی از انگل­هایی که در بدن این خزندگان میزبان زندگی می­ کنند می­توانند حامل بیماری­هایی برای انسان باشند. بعنوان مثال انگل لیشمانیا-تروپیکا [3] زخم آسیایی بوجودمی­آورد. گاهی مارمولک­ها می­توانند در مهارکردن بیماری­های که توسط حشرات ناقل ایجاد می­گردد عامل مفید به حساب آیند. از جمله در جنوب، پشه­های مالاریا توسط سوسمارهای بومی شکار می­شوند و یا بعبارت دیگراین خزندگان در کاهش پشه مالاریا نقش بسیار مؤثری دارند (محمد بلوچ، 1356 ).در برخی مناطق مانند عربستان، مردم از سوسمارها تغذیه می­ کنند. پوست برخی سوسمار­ها در صنعت چرم­سازی برای ساخت کیف، کفش، دستکش و کمربند استفاده می­ شود. برخی از آنها بعنوان حیوانات خانگی استفاده می­شوند. از نظر زینتی نیز بسیاری از سوسمار­ها بخصوص آفتاب­پرست­ها بخاطر تغییر رنگ­های زیبا جنبه­ تزئینی و نمایشی دارند (رستگار پویانی، 2008)[4]. خزندگان از ﺟﻤﻠﻪ زﻳﺴﺘﻤﻨﺪاﻧﻲ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﻛﻪ ﺑﺪﻟﻴﻞ ﺣﺴﺎﺳﻴﺖ وﻳﮋه ﺧﻮد و ﺗﺨﺮﻳﺐ زﻳﺴﺘﮕﺎﻫﺎﻳﺸﺎن ﺑﻴﺶ از ﭘﻴﺶ آﺳﻴﺐ­ﭘﺬﻳﺮ ﺑﻮده و ﺑﻌﻀﻲ از ﮔﻮﻧﻪ­ﻫﺎی آن درخطر نابودی قراردارﻧﺪ . ﻋﻠﻴﺮﻏﻢ اﻳﻦ ﻧﻘﺶ اﻛﻮﻟﻮژﻳﻜﻲ و ﺗﻨﻮع زﻳﺴﺘﻲ خزندگان، ﺳﻮﺳﻤﺎرﻫﺎ ﻛﻤﺘﺮ ﻣﻮرد ﺗﻮﺟﻪ ﻗﺮارﮔﺮﻓﺘﻪ و آن ﮔﻮﻧﻪ ﻛﻪ ﺷﺎﻳﺴﺘﻪ اﻫﻤﻴﺖ آﻧﻬﺎ اﺳﺖ ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ درﺧﻮر ﺗﻮﺟﻬﻲ در مورد آن­ها در ایران انجام نیافته است (علیرضا داداشی­ و همکارانش، 1387). امروزه بخاطر جلوگیری از انقراض آن­ها، کشتن این حیوانات، غیرقانونی اعلام شده­است. فون خزندگان و بویژه مارمولك­های ایران بسیار چشم­گیر و جالب توجه است.با شناخت صحیح گونه­ های موجود در یک منطقه­و ارتباطات بین گونه­ای و فراگونه­ای می­توان از آسیب­های فراوان یكه به محیط زیست وارد می­ شود، جلوگیری نمود و از منابع مختلف به نحو بهتر و مطلوب­تری بهره ­برداری کرد. جنس تراتوسینکوس متعلق به خانواده­ی جکونیده می­باشد این خانواده با داشتن100 جنس و 943 گونه در جهان و12جنس و 43 گونه در ایران جزو بزرگترین خانواده­های مارمولک محسوب می­ شود (رستگار پویانی، 2008).

خانواده جکونیده دارای بیشترین تعداد جنس­های مارمولک می­باشد که این گونه مانند بیشتر اعضاء این خانواده شب فعال می­باشد (اندرسون، 1999)[5]. در محدوده پراكندگی وسیع این جانور در ایران و مناطق مجاور، جمعیت­های منطقه­ای فراوانی وجود دارند كه ممکن است حالت ایزوله داشته باشند. ﺗﺎﻛﻨﻮن ﻣﻄﺎﻟﻌﺎت زﻳﺎدی ﺗﻮﺳﻂ داﻧﺸﻤﻨﺪان داﺧﻠﻲ و ﺧﺎرﺟﻲ روی ﺧﺰﻧﺪﮔﺎن اﻳﺮان ﺻﻮرت ﮔﺮﻓﺘﻪاﺳﺖ وﻟﻲ در ﻣﻮرد ﺟﻜﻮی دمﭘﺦ ﺑﺪرﻳﺎﮔﺎی ﺑﻪدﻟﻴﻞ ﭘﺮاﻛﻨﺶ ﻣﺤﺪود اﻃﻼﻋﺎت ﭼﻨﺪاﻧﻲ دردﺳﺖ ﻧﻴﺴﺖ و در حد گزارشات منطقه­ای بوده است. بنابراین تمام موارد مورد مطالعه در این تحقیق جدید بوده و می ­تواند مورد استفاده دانش­پژوهان داخلی و خارجی قرار گیرد (حجتی وهمکارانش،1388).

-2- کلیاتی در مورد خزندگان

واژه­ی رپتیلیا [6]که به رده­ی خزندگان اطلاق می­ شود در مورد اولین جانورانی است که توانسته­‌اند زندگی در خشکی را بطور کامل تحمل نمایند. این رده­ گروه کاملاً موفقی از مهره­داران هستند که تقریباً تمامی زیستگاه­های خشکی را به تصرف خویش درآورده­اند و یکی از ارکان مهم فون بیابان­ها محسوب می­شوند.اجداد خزندگان دوزیستان محسوب می‌شوند.اولین خزندگان حدودا 340 میلیون سال پیش در دوره­ کربونیفر ظاهر شدند 160 میلیون سال پیش در دوران مزوزوئیک (ژوراسیک و کرتاسه ) که به عصر خزندگان شهرت داشته است به اوج قدرت خود رسیدند. خزندگان جدید با پوست فلس­دار و تخم کلئیدوئیک و ترشح اسید اوریک مشخص می­شوند. تمام این موارد به استقلال خزندگان از آب مربوط است. برخلاف دوزیستان همه­ی خزندگان به آب، برای نوشیدن و تخم­گذاری به مقدار كم نیاز دارند كه آن را از محل­هایی كه آب باران تجمع یافته و ذخیره شده مانند شكاف­ها، حفرات و زیر زمین یا چگالش بخار هوا به صورت شبنم بر روی زمین یا روی بوته­ها و سنگ­ها، به دست می­آورند. اما غالباً آب مورد نیاز بدن را از همان شكار خود تأمین می­كنند. بنابراین نیازهای مربوط به آب را به حداقل رسانده و به آن­ها این امکان را می­دهد که در مکان­های خشک­تر زندگی کنند. بسیاری از خزندگان می­توانند حرارت بدنشان را تقریباً ثابت نگه دارند. این جانوران عمل فوق را با گرم کردن بدن در آفتاب یا دراز کشیدن در سایه برای سرد شدن بطور غریزی انجام می­دهند. به این روش اکتوترمی می­گویند. این فرایند با حالت اندوترمی که در pestanداران و پرندگان وجود دارد و به وسیله آن گرمای اضافی حاصل از سوخت و سازی را برای تثبیت دمای بدن مصرف می­نمایند متفاوت است (زوگ و همکارانش،2001)[7]. اسکلت بدن آن­ها کاملا استخوانی است. سطح بدن از پوست شاخی وخشک پوشیده شده­است. جلد معمولاً داری پولک و غده پوستی است. غالباً دو جفت زائده حرکت در این جانوران به چشم می­خورد. هر زائده پنج انگشت شاخی دارد که برای دویدن، خزیدن و یا بالا رفتن به کار می­رود. مثلا زوائد حرکتی لاک­پشت آبی به صورت باله تغییر شکل یافته­است. دست وپا در برخی از خزندگان بسیار کوتاه، در برخی استخوانی و در برخی دیگر کاملا تحلیل رفته­است. قلب­شان سه حفره‌ای است. دهلیزها کامل و در بطن­ها دیواره مابین آنها کامل نیست. دارای گلبول­های قرمز هسته دار، بیضی شکل و از دو طرف مقعر هستند. تنفس بوسیله شُش انجام می­پذیرد. جنین از چهار پرده آمنیون، کوریون، کیسه زرده و آلانتوئیس پوشیده می‌شود خزندگان نسبت به pestanداران، نیاز به انرژی کمتری دارند. و گاهی هفته­ها با یک وعده غذایی زندگی می­ کنند. لقاح داخلی است و معمولاً مقاربت انجام می­گیرد. از لحاظ جنین­شناسی خزندگان از ماهیان و دوزیستان متمایز هستند. اغلب تخم گذارند و در بسیاری از ان،ها جنسیت نوزاد توسط دمایی که جنین طی فرایند روی تخم خوابیدن در معرض آن قراردارند مشخص می­ شود (کیابی، 1381 و لطیفی، 1379).

از 14 گروه خزندگان مزوزوئیک فقط 4 گروه از آن­ها باقی­مانده­اند که متعلق به 4 گروه لاکپشتان، تمساح­ها، رینکوسفال­ها و فلس­داران می­باشند. امروزه حدود ۸۰۰۰ گونه از خزندگان زنده وجود دارند.

گروه اول: مارها، سوسمارها و سوسمارهای کرمی شکل از راسته فلس­داران [8]می­باشند که می توان این گروه را به صورت خزندگانی دارای بدن پوشیده از فلس دانست که منفذ کلواک عرضی دارند و اندام جفت­گیری در آن­ها زوج می­باشد که از زمان انقراض خزندگان در دوران مزوزوئیک انشعاب پیدا کرده و گروه­های پراکنده و فراوانی را به وجود آورده­اند.

گروه دوم: کروکودیل­ها می­باشند که حدود 200 میلیون سال است که بدون تغییر باقی مانده­اند و ممکن است سرانجام نسل آنها به دست بشر منقرض گردد.

گروه سوم: لاک­پشتان هستند که گروهی قدیمی بوده و از بدو به وجود آمدن­شان تا کنون تغییر چندانی را متحمل نشده و مشابه خزندگان اجدادی خود می­باشند.

گروه چهارم: خزندگان باستانی هستند که امروزه فقط راسته­ی رینکوسفالیا [9]بر جای مانده است و فقط دارای یک نمونه­اند که به تواتارا [10] یا اسفنودون [11] و یا هاتریا [12] شهرت دارد و فقط در بعضی از جزایر زلاندنو یافت می­ شود (صدیقی،1387).

 1-3-منشاخزندگان

ایجاد گروه خزندگانی عنی انشعاب آن باعث بنیان نهاده شدن گروه جدیدی ازجانوران به نام آمنیون­داران گردید، که خزندگان اولیه و سیناپسیدها جز اجداد آنها محسوب می­گردد. این جدمشترک را بعدها کوتیلوسور نامیدند. از تکامل این جد مشترک گروه بزرگ خزندگان به وجود آمد که توانستند تمام مناطق را تسخیر کنند امااین حادثه تا پایان کرتاسه ادامه داشت و پس از انقراض بزرگ کرتاسه تنها تعداد معدودی از خزندگان باقی ماندند (صدیقی،1387).

1ـ4ـ رده­بندی خزندگان

مبنای رده بندی خزندگان بر اساس وجود یا عدم وجود تعداد حفره یا حفراتی در جمجمه[13] معروف به پنجره گیج­گاهی می­باشد.

بر این اساس خزندگان به شش زیر رده تقسیم می شوند :

 1-4-1-زیر رده آناپسیدا [14]

اعضای این زیر رده به عنوان قدیمی­ترین خزندگان، فاقد پنجره­ی گیج­گاهی در جمجمه هستند. استخوان مربعی در آنها غیر متحرک است و دارای دو راسته­ی کوتیلوزوریا و لاک­پشت­ها [15] می­باشند.

 1-4-2-زیر رده سیناپتوزوریا [16]

جمجمه از نوع پاراپسید بوده و استخوان مربعی به جمجمه چسبیده است و در دوره پرمین تا کرتاسه می­زیسته­اند. اشکال اولیه آنها خاکزی و سوسمارمانند بوده ­اند.