وبلاگ

در این فصل به مرور مبانی تئوریک و پژوهش در باب مفاهیم مربوط به موضوع خواهیم پرداخت. در بخش اول به بررسی مفاهیم و تئوری­های عمده در زمینه تصمیم گیری پرداخته، در بخش دوم به شرح مباحث مربوط به تکنیک های تصمیم گیری چندمعیاره پرداخته و مدل تاپسیس را نیز توضیح خواهیم داد، سپس در بخش سوم مدل مفهومی تحقیق ارائه و نهایتاً با مرور تحقیقات انجام شده به بررسی پژوهش­هایی که تاکنون در این حوزها انجام شده است، خواهیم پرداخت.

 

2-2 – تصمیم گیری چیست؟

 

آیا تصمیم گیری، پدیده عجیب و ناشناخته ایست یا آنكه كار راحت و ساده ایست؟ هنوز معلوم نیست كه چگونه، چه موقع و كجا تصمیم ساخته و پرداخته می شود. بقول مدیر عامل شركت جنرال موتورز “اغلب سخت است كه بگویم كه چه كسی و چه موقعی تصمیم گرفته است و حتی چه كسی مبداء تصمیم بوده است. غالبا من نمی دانم در جنرال موتورز چه موقع تصمیم گرفته می شود ؟ من بخاطر نمی آورم كه در یک جلسه كمیته‌ای بوده باشم و مسائل به رای گیری گذارده شود. معمولا یک نفر مسائل را خلاصه می نماید. دیگران با تكان دادن سر یا ابراز نظر خود به تدریج به اجماع می رسند” (Quinn, 1980).

 

اگرچه افلاطون روح انسانی را به ارابه­ای تشبیه کرده است که توسط دو اسب خرد و احساس به حرکت می‌آید، اما در قرون اخیر دانشمندان به خرد بیشتر بها داده و از احساسات به عنوان بخشی که مانع خردورزی است یاد نموده اند.[6] در تصمیم گیری تا کنون این عقیده بیشتر مطرح بوده است که انسان در تصمیمات خود –آنجا که سخن از نفع و ضرر است- کاملا عقلایی و بدور از احساسات عمل می نماید. اما برخی از شواهد مطرح در روانشناسی در سال­های اخیر نشان داده است که انسان در تصمیم گیری و رفتار خود از هر دو اسب استفاده می نماید.

 

تحقیقاتی که گزارش آن در انجمن اقتصاد آمریکا در ژانویه 2005 مطرح گردیده است، حاکی از آن است که تكنولوژی جدید به انسان این امکان را داده است تا تصویر برداری تشدید شده بوسیله مغناطیس برای مشخص نمودن وظایف هر بخش از مغز نماید. این کار امکان ثبت لحظه ای فعالیت های مغز را می دهد. دانشمندان مدیریت و اقتصاد از دانشمندان پزشکی و روانشناسی خواسته­اند که امکان اینکه بشود متوجه شد که کدام بخش از مغز کار تصمیم گیری را انجام می دهد را مد نظر قرار دهند.

 

بعنوان مثال، ذهن بشری موضوع ارزش مورد انتظار در حوادث آینده در اقتصاد را مورد محاسبه قرار می دهد. اینکه یک فرد در بازار بورس سرمایه گذاری می کند و یا هزینه بیمه عمر را پرداخت می نماید، بستگی به آن دارد که آن فرد چگونه آینده را در نزد خود تصویر نموده و به حوادثی که ممکن است اتفاق بیفتد چه مقدار وزن بدهد. ممکن است که شما ارزش مورد انتظار بیمه عمر را با اینکه کم است بیشتر مورد توجه قرار دهید، زمانی که فکر می کنید با احتمال زیاد قبل از بازنشستگی شما، قیمت سهام کاهش پیدا خواهد نمود.

 

2-3- سطوح تصمیم گیری

 

در طول روز اطلاعات زیادی به یک مدیر می رسد. بصورت كلی می توان گفت كه مدیر پس از اخذ این اطلاعات سه نوع تصمیم گیری می نماید.

 

نوع اول كه اغلب به نام تصمیمات استراتژیك خوانده می شود، تصمیمات مربوط به امور دراز مدت، پیچیده، و غیر ساختمند است كه توسط مدیران عالی رتبه اتخاذ می شود (Lucas & Henry, 1985). اطلاعات مربوط به چنین تصمیماتی، عموما تعریف نشده، غیر مبتنی بر موارد از پیش تجربه شده، با منشا بیرون از سازمان، جمع آوری شده از طرق غیر رسمی و كوتاه شده است(Davis & Margrethe, 1984).

 

نوع دوم از تصمیمات، اغلب به نام تصمیمات كنترلی مدیریت[7] خوانده شده كه توسط مدیران میانی اتخاذ می‌گردد. عموما اطلاعات دریافتی برای این نوع تصمیمات، با معیارهایی از قبیل استانداردهای سازمان و یا بودجه سنجیده می شود. اطلاعات مربوط به این نوع تصمیمات، غالبا متوجه داخل سازمان، كوتاه مدت، تاریخی و ساده تر است.

 

 نوع سوم، تصمیمات عملیاتی است. این قبیل تصمیمات براحتی فرموله شده و سیستم های كامپیوتری نیز می‌توانند كار را راحت­تر نمایند(Edwards ,1991).

 

2-4- درجه سختی تصمیم گیری

 

 

 

درجه سختی و راحتی كار تصمیم گیری به 4 عامل بستگی دارد:

 

1-اطلاعات: در برخی از تصمیم گیری ها، تمامی اطلاعات مربوط به مسئله موجود است. اما در برخی دیگر گرچه اطلاعات بالاخره در جایی وجود دارد، اما ما بلحاظ محدودیت در تجزیه و تحلیل آنها و یا نبود ابزار لازم بدانان دسترسی نداریم. هرچه كه اطلاعات كمتر در دسترس باشد، تصمیم گیری مشكلتر است (Lowler & Rhode, 1976).

 

2-نامعلومی[8]: عموما در مسائل تصمیم گیری با پارامترهایی مواجه می شویم كه اندازه، جهت و رفتار آنان برای ما كاملا معلوم نیست. بعنوان مثال برای ارائه یک كالای جدید به بازار، واقعا رفتار بازار و استقبال مشتریان برای ما مشخص نیست.

 

3-منابع كمیاب: در اكثر اوقات و حتی با وجود اطلاعات مكفی و نبود نامعلومی، پدیده كمبود منابع نكته مهمی در تصمیم گیری است. وقتی كه منابع برای تولید كمیاب است و ما با راه حل های رقابتی متعدد روبروئیم، در حقیقت ما با مشكل ارزشیابی هركدام از منابع و سپس تصمیم گیری روبروئیم.

 

4-عوامل روانی[9]: اكثر تصمیم گیری ها مشكل هستند به لحاظ آنكه عوامل روانی از قبیل ترس، قدرت، اضطراب و نگرانی نیز در این فرایند سهیم هستند (Monahan, 2000).

 

2-4-1- انواع تصمیم گیری بر مبنای اطلاعات موجود

 

با توجه به عوامل فوق، انواع تصمیم گیری بر مبنای درجه اطلاعات موجود در باره وقوع متغیرهای غیر قابل كنترل از آن، به قرار ذیل است:

 

1-تصمیم گیری در شرایط اطمینان[10]: این نوع تصمیم گیری برای زمانی است كه كلیه متغیرهای موثر موجود در آن ثابت فرض شوند. بزبان دیگر تصمیم گیرنده نتیجه تصمیم  را می داند (, 2000 Robbins). مدلسازی برای این شرائط از تصمیم گیری بیشتر بر اساس مدلهای ریاضی و مشخص مانند تجزیه و تحلیل هزینه-منفعت[11]، مدلهای كلاسیک بهینه سازی[12]، كنترل موجودی[13]- (Gould ,1987)، مدل جایگزینی[14]، تخصیص كار[15]، برنامه ریزی خطی[16]- (Gould ,1987) و مواردی از برنامه ریزی پویا[17] است (Davis ,1985).

 

2-تصمیم گیری در شرایط عدم اطمینان[18]: این بخش خود به دو حالت تصمیم گیری در حالت عدم اطمینان كامل و تصمیم گیری در شرائط ریسك[19] تقسیم میگردد.

 

تصمیم گیری در شرائط عدم اطمینان كامل برای زمانی است كه مشكل موجود شامل تعدادی از متغیرهای غیرقابل كنترل نیز می شود، لیكن اطلاعاتی از گذشته به منظور پیش بینی برای این متغیرها در دسترس نبوده و از اینرو محاسبه احتمال وقوع برای آنها ممكن نیست. مدلسازی برای این نوع تصمیم گیری اكثرا توسط ماتریس تصمیم گیری خواهد بود. دراین حالت همچنین تصمیم گیر به روش های شهودی و یا خلاق نیز مراجعه می نماید (, 2000 Robbins). خلاقیت خود عاملی برای شناخت بیشتر مسئله است و همچنین شناسایی رناتیوهاست (Woodman, 1993). تصمیم گیری در شرایط ریسك برای زمانی است كه مشكل موجود شامل تعدادی متغیرهای غیر قابل كنترل نیز می شود، لیكن اطلاعات از گذشته در مورد وقوع آنها در دسترس است و بنابراین محاسبه احتمال وقوع برای آنها ممكن خواهد بود. بعنوان مثال، طراحی سناریوهای حمله در دوران جنگ یک تصمیم گیری همراه ریسك است، هرچند كه یک فرمانده سعی می نماید كه اكثر اطلاعات راجع به دشمن را قبلا تهیه نماید (, 2000 Robbins). مدلهای مورد استفاده برای این شرایط از تصمیم گیری ممكن است از انواع مدلهای ریاضی و احتمالی باشند. كلیه مدلهای ریاضی را می‌توان در چارچوب علم تحقیق در عملیات معرفی نمود كه كه علاوه بر مدلهای مطرح در مورد تصمیم‌گیری در شرایط اطمینان، از مدلهای احتمالی مانند ارزش مورد انتظار (Render ,1992) ، برنامه ریزی خطی، آنالیز سربسر[20]، بازگشت سرمایه[21]، تحلیل بیز[22]- (Render ,1992) ، منحنی توزیع، مدل صف[23]- (Gould ,1987)، تجزیه و تحلیل بر اساس زنجیره ماركوف[24]- (Render ,1992) و تصمیم گیری شاخه‌ای (Gould ,1987)- (Monahan ,2000) ، تئوری بازیها و تئوری صف (, 2000 Robbins) استفاده می شود.

 

3-تصمیم گیری در شرایط تعارض[25]: برای زمانی است كه استراتژی های رقبا برای یک تصمیم گیرنده جایگزین متغیرهای غیرقابل كنترل از شرائط تصمیم گیری او شوند. در این حالت از تئوری بازیها (Render ,1992) برای حل مسئله استفاده خواهیم نمود (اصغر پور ،1377).

 

تصمیم گیری مهمترین وظیفه یک مدیر در سطح عالی است و درعین حال راحت ترین كار برای آن است كه انسان اشتباه نماید. مگر آنكه مدیر به فرایند تصمیم عنایت داشته باشد (Garvin, 2001).

 

 2-5- زمان و تصمیم گیری

 

تعیین زمان در دسترس برای جمع آوری اطلاعات عمدتا بستگی به مفاهیم و روند تصمیم گیری دارد. بنابراین زمان در دسترس تصمیم گیری عبارت است از فاصله زمانی معینی كه بین لحظه احساس نیاز به اخذ تصمیم تا زمانی كه تصمیم عملا اتخاذ می شود، وجود دارد.

 

زمان در تصمیم گیری می تواند به چهار صورت مطرح شود:

 

اول بعد زمانی تصمیم كه به نوعی به مدت تصمیم و چگونگی استفاده از زمان باز می گردد. دوم، زمان بعنوان یک واسطه در میان اجزای مختلف تصمیمی كه در زمان های مختلف اتخاذ می شود. سوم، زمان بعنوان یک منبع و عامل محتوایی كه كوتاهی و یا محدود بودن آن می تواند تاثیرات جدی بر تصمیم داشته باشد. و چهارم، زمان بعنوان یک كالا كه در تصمیم می تواند خود یک موضوع باشد، بخصوص در عصر حاضر كه هرگونه تاخیر كوتاه می تواند پیامدهای جدی برای سازمان داشته باشد(Ariely & Zakay,2001).

 

اكثر مدیران تصمیم گیری را یک واقعه جدا كه در یک نقطه مكانی و زمانی خاص اتفاق می افتد می دانند. در این ارتباط برخی از مدیران به حالتی می رسند كه به آن رهبر تك نقطه ای می گوئیم. رهبر تك نقطه ای، در انزوا فكر می كند، سپس مشورت می طلبد، گزارش ها را می خواند، بیشتر فكر می كند، و سپس می‌گوید كه بله یا خیر وسازمان را مامور تحقق آن می سازد، در حالیكه باید به تصمیم با نگاه اجتماعی و سازمانی برخورد نمود. واقعیت آن است كه تصمیم گیری یک حادثه و یا واقعه و یا پیشامد نیست. یک فرایند است كه در طول یک هفته، یک ماه و یا یک سال آشكار می شود. تصمیم گیری مملو از نگرانی راجع بازیگران قدرت و سیاست است و مملو از تفاوت های ظریف شخصی و تاریخ و سابقه نهادی وسازمانی است. تصمیم گیری با بحث و مذاكره قرین بوده و نیازمند پشتیبانی همه سطوح سازمانی برای اجراست (Garvin ,2001). گاروین می گوید كه تصمیم گیر خوب آن است كه معتقد است كه تصمیم یک فرایند است كه مدیر آن را آشكارا و در جمع طراحی و مدیریت می نماید. تصمیم گیر بد فكر می كند كه تصمیم در یک لحظه ساخته می شود و او آنرا به تنهایی كنترل می كند (Garvin ,2001).