وبلاگ

دین مانوی آئینی عرفانی و ترکیبی از ادیان مسیحیت، زرتشتی و گنوسی بود که در ایران بنیان گذاشته شد. در این دین از مسیحیت «مسیح منجی» وارد شده است و از دین زرتشتی «اعتقاد به دوگانه به نیکی وبدی» و از دین بودایی «ورود اصول تناسخ» و دیگر آئین چون مهر و گنوسی نیز در عملکرد آنان تأثیر گذار بود. مسیحیت که از سمت غرب به ایران راه پیدا نمود در همه جای شاهنشاهی ساسانی مراکز اسقف نشین دایر کرد و مسیحیت به سرعت در ایران ریشه دوانید. مسیحیت آمیزه ای از تأثیرات یونانی، رومی و یهودی بود. مسیحیت از بعضی ادیان دیگر همچون مهرپرستی و زروانی و گنوسی تأثیر گرفته است که در تعالیم و عملکرد پیروان مسیحی به وضوح دیده می شود. آنچه مانویت را مخصوصأ با آیین مسیح نزدیک می نماید ارتباط مانی است با مذاهب گنوسی مسیحی که باعث گردید بسیاری از آموزشها و عملکرد مانویان از مسیحیت تأثیر گذار باشد. و علت تأثیر گذاری مانویت از مسیحیت این بود که مانی خود را همان فارقلیط معرفی نمود که مسیح به آمدنش بشارت داده بود، و شباهت تعالیم مانی و مسیح سبب گردید که بعضی از مسیحیان به مانویت تمایل نشان دهند. عملکرد پیروان مانویت بر اساس آثار باقیمانده از آنها نشان می دهد که مانی به خوبی از آئین مسیح خبر داشته و بسیاری از تعالیم مسیح را در دین خود گنجانده است. به طور کلی تأثیر مانویت از مسیحیت در مسائل اعتقادی و عملکرد پیروانشان در زندگی اجتماعی به مراتب بیشتر بوده است. این پژوهش با توجه به ماهیت نظری آن توصیفی و تحلیلی و بر اساس متدهای متداول در علوم انسانی و مطالعات تاریخی به شیوه جمع آوری داده ها انجام گرفته این پژوهش می تواند جنبه های مبهم مانویت و مسیحیت و تأثیرات این دو آیین را تبیین نماید.

 

کلید واژه : تعالیم ، عقاید ، مانوی ، مسیحی ، ساسانیان .

 

1-1.بیان مسئله:

 

در این پژوهش قصد بر آنست که به سنجش تطبیقی آموزه های مانوی با مسیحیت در دورۀ ساسانی پرداخته شود.

 

مانی در زمان شاپور اول ساسانی با کسب رضایت او توانست به سرعت دین خود را در ایران گسترش داده و توسط مبلغین مانوی در شرق و غرب جهان آیین مانی توسعه پیدا کند. اعتقادات و آموزه های مانی در دنیا پیشرفت نمود. این اعتقادات و آموزه ها که برگرفته از آیین گنوسی است توسط مانی و شاگردان او اشاعه داده شد. مانی دین خود را جهانی قلمداد می کرد و خود را همان فارقلیطی که مسیح به آمدنش بشارت داده بود معرفی نمود. در کیش مانوی که از زمرۀ آیین های گنوسی و عرفانی محسوب می شود علاوه بر عناصر و آموزه های مزدیسنایی و بودایی و زرتشتی تأثیر فراوان ادیان گوناگون و مختلف بین النهرین هم به وضوح دیده می شود و این بدان علت است که محل نشو و نما و تربیت اولیه مانی در ناحیه حاصلخیز بود. آیین مانوی در میان ادیان ایرانی، آشکارترین و واضح ترین دین ثنوی است زیرا مشخص ترین اصل آن اعتقاد به دو مبدأ و دو مصدر ازلی و ابدی یعنی نور و ظلمت و سه دوره ماضی، حال و آینده است. از جمله مشهور شدن مانی و سبب گرویدن مردم به وی چیرگی و مهارت او در هنر نقاشی بود. آشنایی ایرانیان با آیین مسیح که از بین النهرین و عراق وارد ایران شد، در اوایل قرن اول میلادی صورت گرفته است و با پذیرش مردم، مسیحیان در ایران به تبلیغ آیین مسیحیت همت گماشتند. عیسی (ع) تعالیم پیامبران قبل از خود را منسوخ ننمود بلکه آنها را به جا آورد و تکمیل نموده است.

 

از جمله عوامل ارتباط بین آیین مانی و مسیحیت در این بود که در دورۀ ساسانی روحانیون زرتشتی نسبت به دیگر ادیان سخت گیری فراوان داشته اند و بخصوص رنج و شکنجه فراوان پیروان مانویت و مسیحیت سبب گردید که این ادیان را به یکدیگر نزدیکتر کرده بود. از جمله اقتباسات آیین مانویت از مسیحیت: سلسله مراتب از جمله ویژگی اسقف ها و کشیشان و … گرفته تا تعداد حواریون و شاگردان مانی، از جمله اعتقادات و آیین های چون اعیاد و مراسم دعا خوانی و بعضی از مراسم مذهبی که نمونه آن تعمید و عشاءِ ربانی همه برگرفته از مسیحیت است. بیشترین تأثیر مانویت بر مسیحیت این بود که مسیحیانی که به آیین مانی گرویدند او را فارلیط نجات بخش خوانده اند. چون مسیح آمدن فارقلیط را به پیروان خود نوید داده بود با مانی تحقق پیدا کرد و سخنان مانی در مورد عیسی (ع) و برگزیدن برخی آموزه های عیسی در دین خود و شباهت نام کتاب مانی با انجیل مسیح (ع) سبب شد عده ای از مسیحیان به دین مانی گرایش پیدا کنند. اما علت گرویدن عده ای از مانویان به مسیحیت آن بود که رنج و شکنجه از سوی پادشاهان ساسانی و روحانیون بخصوص با تحریک کرتیر و امپراتوری روم سبب گردید که آنها در ظاهر به مسیحیت گرایش پیدا نمایند تا از آسیب ها و شکنجه های عمال مربوطه در امان بمانند و این عوامل سبب گردید که بین این دو آیین ارتباط معنوی ایجاد شود.

 

1-2. اهداف تحقیق

 

سنجش تطبیقی در این پژوهش درصدد است تا به روابط و تأثیرات ادیان مانوی و مسیحیت بر یکدیگر و دیگر ادیان را آشکار سازد و میزان شباهت ها و تفاوت ها را در این دو آیین تبیین نماید. بر همین اساس با توجه به گستردگی دین مانوی و مسیحی و عملکرد آنان سعی گردیده بر مبنای کشف حقایق و اثبات فرضیه های مطرح شده به وجوه اشتراک و افتراق آیین مانویت و مسیحیت در ایران عصر ساسانی دست یافت.

 

 

 

1-3. طرح سؤال :

 

پرسش اصلی :

 

سنجش تطبیقی آموزه های مانوی و مسیحیت در عصر ساسانی حول چه محور یا حوزه هایی بوده است؟

 

پرسش فرعی :

 

1.آیین مانویت و مسیحیت در آموزهای دینی خود از کدام ادیان تأثیر پذیرفته اند؟

 

2.وجه اشتراکات و افتراقات مانویت و مسیحیت در چه مسائلی تأثیر گذار بوده است؟

 

3. آیا شرایط سیاسی و مذهبی دولت ساسانی عامل مهمی در روابط بین مانویت و مسیحیت بوده است؟

1-4. ارائه فرضیات :

 

                   1.. بررسی آموزه های مانوی با مسیحیت در عصر ساسانی حول محور مناسک عبادی و اعتقادی صورت گرفته است که این تأثیرات در اعتقادات پیروان هر دو آیین، و در زندگی روزمره و اجتماعی آنها تأثیر بسزایی داشته است .

 

2. آیین مانویت در آموزه های دینی خود از آموزه های میترائیسم، زروانیسم، بودایی و مسیحیت تأثیر پذیرفته است. اما بیشترین تأثیر را از آموزه های زردشتی دین کهن ایران باستان گرفته است. آیین مسیحیت بعد از عیسی (ع) در آموزه ها و عملکرد پیروانش از ادیانی چون زروانی، بودایی، گنوسی و مهرپرستی یا همان میترائیسم تأثیر پذیرفته است.

 

2. وجه اشتراکات و افتراقات آیینهای مانوی و مسیحیت در حوزه اعتقادات رفتار اجتماعی و عملکرد پیروان آنها در زندگی اجتماعی و دینی مؤثر بوده است.

 

2. شرایط مذهبی ساسانی به علت روی کار آمدن روحانیون زرتشتی که همه مقامات بالای دولتی در اختیار خود گرفته بودند و در همۀ امور مردم دخالت می کردند، باعث ناخشنودی مردم شده و باعث گرویدن آنها به آیین های مانوی و مسیحی شده است و شرایط سخت و بحرانی برای ادیان مانوی و مسیحی توسط روحانیون زرتشتی، شکنجه و آزار و اذیت پیروان این دو آیین سبب گردید تا باعث روابط بین مانویت و مسیحیت شود که از جمله گرویدن عده ای مانوی به مسیحیت و بالعکس عده ای مسیحی به مانویت شود.

1-5. ادبیات تحقیق :

 

بررسی ساختار اندیشه و اعتقادات دینی از دیر باز مورد توجه بسیاری از اندیشمندان بوده است . چنانکه در مطالعه ادیان و ریشه های مشترک پیدایش ارزش های دینی ، تعالیم و اعتقادات اغلب ناشی از ادراکات مردم است که نمایان می کند مذهب بعنوان مسئله بسیار مهم همواره پیش روی انسانها از همان دوره های نخستین تاریخ وجود داشته است در این راستا برای شناخت بهتر اعتقادات و تعالیم مانوی و مسیحیت در ایران باستان و روم باستان در عصر ساسانی و مقایسه تطبیقی آموزه های ادیان مانوی و مسیحی تا کنون کار مستقلی صورت نگرفته است . اما برخی از نویسندگان بصورت جسته و گریخته در این موضوع گام برداشته اند که مطالب اکثر آنها شباهت زیادی باهم داشته و اختلافات کمی در جزئیات آن وجود دارد. از جمله :

 

1. مانی و سنت مانوی: فرانسوا دکره

کتاب مانی و سنت مانوی نوشته فرانسوا دکره که توسط دکتر عباس باقری ترجمه شده است به این دلیل مهم است که نویسنده پژوهش های خود را در زمینه مانویت بسیار گسترده و بدون هیچ گونه پیشداوری نگارش شده است. دکره در این کتاب کوشیده تا مسأله مانی و مانویت را مورد پژوهش قرار دهد. این کتاب در پنج فصل نگارش شده است. که در این فصول به شرایط سیاسی و اجتماعی و دینی روزگار پیش از مانی و وقایع دوران ساسانی، فرقه های مسیحی، سرگذشت مانی و سلسله مراتب مانویت و اعتقادات آنها پرداخته است. و در فصل پایانی کتاب نتیجه می گیرد که مانویت در پشت اسطوره ی شگفت انگیز و ناآشنا و بیگانه اش کامل ترین کاری بوده که در راه پیدا کردن راه حلی دقیق و روشن برای مساله بزرگ، بدی و ستیزها بر ضد انسان انجام شده است. در واقع کیش مانی را به عنوان نمونه ی بارز ارتداد شناخته اند.

 

 تاریخ و عقاید نسطوریان: لیلا هوشنگی (1389)

 

این کتاب جدیدترین تألیفی است که در مورد نسطوریان انجام شده است. نویسنده با توجه با اشراف کاملی که در مورد ادیان و عرفان، محتوای اصلی این اثر را آرا و عقاید نسطوریان قرار داده است و به تاریخچه مسیحیت شرقی نیز توجه نموده است. و علاوه بر این مسائل ذکر شده به تاریخچه نسطوریان تا عصر حاضر پرداخته است. و به اعتقادات آنها و نحوه شکل گیری کلیسای نسطوری و موضوعات مرتبط با آن پرداخته است. علت ارزشمند بودن این کتاب، وجود اعتقادات نسطوریان است.

 

بنابراین هیچیک از اثار فوق الذکر بصورت مستقل بسنجش تطبیقی آموزه های مانوی و مسیحیت نپرداخته است. از این رو این پژوهش می تواند ابتکاری و جدید محسوب شود.

 

1-6. ابزار تحقیق :

 

در انجام این پژوهش ماهیت نظری، توصیفی و تحلیلی است و بر اساس متدهای متداول (علمی) و مطالعات تاریخی صورت گرفته است. شیوه گرد آوری اطلاعات به صورت کتابخانه ای استناد از مراکز و اطلاعات آرشیویی در علوم انسانی بهره گرفته شده است که از طریق فیش برداری و مراجعه به منابع مکتوب و سایتهای اینترنتی و شبکه ها کامپیوتری، نگارنده به بررسی داده ها مبادرت نموده است. تلاش صاحب اثر این است که عمده تألیفات نویسندگان قدیم و جدید را در این خصوص مورد مطالعه و استناد قرار دهد. اما از مواردی که مستند و متکی به اطلاعات موثق نبوده است خودداری نموده است. سپس از تجزیه و تحلیل اطلاعات و پالایش و دسته بندی مطالب و تطبیق آنها و تحلیل خود صاحب اثر به این پژوهش پرداخته است.

 

1-7. موانع و محدودیت ها تحقیق :

 

غالباً محققین علوم انسانی و تاریخ برای تدوین و نگارش پژوهش خویش، مشکلات و موانع بسیاری پیش روی خود دارند. موضوع مورد نظر نیز از دشواری ها عاری نبوده است. از جمله :

 

1.به علت تطبیقی بودن پژوهش مورد نظر باعث گردیده که مشکلات پژوهش برای نگارنده سخت تر شده و همچنین به علت پراکندگی مطالب مورد بحث و گردآوری آنها به ویژه از خلال منابع تاریخی، کاری دشوار بوده و تطبیق دادن مطالب مورد نظر از میان انبوه منابع و مآخذ سبب دشواری بیشتری گردیده است که موجب نوشتن مکرر مطالب مورد نظر و تحلیل آنها بوده است.

 

2. نظر به گستردگی حضور مانویان و مسیحیان نسطوری، پژوهش درباره ی اعتقادات و آموزه های این ادیان مستلزم بررسی در تاریخ امپراتوری روم، تاریخ پادشاهان ساسانیان و تاریخ ادیان است که در هر یک از آنها، در خصوص این اعتقادات نظرات متفاوتی بیان شده است و بخصوص در مورد مسیحیان که بعضی از نویسندگان آن به طرفداری از این آیین پرداخته و باعث دشواری تشخیص صحیح و غلط بودن مطالب آن شده که سبب گردیده است آن مطالب با منابع و مآخذ دیگر مورد مقایسه و بررسی قرار گرفته و بعد مورد استفاده قرار گیرد.