وبلاگ

:

 

در واقع آن چه در سنت اسلامی از کلام، نام برده می شود، کلام فلسفی است. این روند از زمان خواجه نصیر الدین طوسی شروع شده است. از این رو صدرالمتألهین، مباحث کلامی را با سبک فلسفی در آثار خویش مطرح کرده است. بنابراین حوزه­ مستقلی تحت عنوان کلام وجود ندارد و در حقیقت وی به مستدل کردن مباحث الهیات پرداخت. به زعم وی، فلسفه غایتی جز، الهیات بالمعنی الأخص ندارد و گرایش های عقلانی الحادی اساساً فلسفه تلقی نمی گردند.

 

یکی از پیشرفته ترین و نوآوارانه ترین نظریه ها در باب تکامل انسان در منابع موجود از این فیلسوف بزرگ به چشم می خورد. وی با قول به گزاره­هایی چون اصالت وجود، تشکیک وجود، حرکت جوهری، امکان فقری، وحدت حقه­ی حقیقیه و مواردی از این قبیل، مسیر سلوکی انسان را در چهار سفر که در واقع به تدوین کتاب ارزشمند وی به نام «الحکمة المتعالیة فی الاسفار العقلیه الاربعة» انجامید، به زیبایی به تصویر می کشد.

 

در فلسفه­ی صدرالمتألّهین، هدف حکیمانه خالق از خلقت بشر، بسی عظیم­تر از هدف خلقت سایر موجودات است و جایگاه انسان در نظام خلقت، بسیار رفیع­تر از سایر موجودات؛ این نظام فلسفی، انسان را وجودی می­انگارد که حقایق عالم پیشین و پسین را در خود جای داده و مظهر اسماء و صفات حق در عالم وجود است. مقام خلافت کبری در عالم کبیر به او اختصاص داده شده و به واسطه­ این منزلت بلند، یعنی استعداد دریافت همه­ی حقایق، است که مسجود ملائک گردیده است.

 

نگارنده در این رساله در پی آن است که با تفحص در آثار حکیمان حکمت متعالیّه به ویژه صدرالحکماء و المتألّهین، تأثیر شناخت صفات خالقیّت، فیّاضیّت و رحمت الهی را بر تکامل انسان مورد بررسی قرار دهد و رهآورد گرانبهای این حکمت را برای انسان معاصر آشکار کند. از این رو پایان نامه، در پنج فصل به شرح زیر تنظیم شده است.

 

فصل اوّل، کلیّات موضوع که به تبیین موضوع پایان نامه، ضرورت، هدف، فایده، پیشینه و … پرداخته می شود.

 

فصل دوّم به تبیین و برررسی اسماء و صفات الهی پرداخته ایم که در ضمن آن مسائلی چون تعریف اسم و صفت، فرق بین اسم و صفت، اقسام صفات، چگونگی اتصاف واجب به اوصاف کمالی، عینیت صفات با ذات، تجلی اسماء و صفات الهی مطرح گشته است.

 

عنوان فصل سوّم، مسأله­ انسان و کمال او است که از عناوینی چون تعریف انسان، تعریف نفس، ارتباط نفس با بدن، قوای عقل ناطقه، تعریف کمال، فرق کمال و تمام، کمال نهایی انسان و موانع کمال انسان بحث می­ کند.

 

فصل چهارم به تبیین و بررسی صفات خالقیّت، فیّاضیّت و رحمت الهی اختصاص دارد که شامل عناوینی چون تعریف خلقت، صدور عالم از علم عنایی خداوند، هدف از خلقت جهان، تعریف فیض، ابعاد و آثار فیض، تعریف رحمت، انواع رحمت الهی، تقدم رحمت بر غضب است.

 

در نهایت در فصل پنجم به تأثیر شناخت این صفات بر تکامل انسان می­پردازیم و ازتبیین صفت خالقیت و فیاضیت و رحمت الهی و رابطه­ آن صفات با تکامل انسان و ذکر راه هایی که می توان از طریق آن صفات به تکامل رسید، بحث می­کنیم.

 

فصل اول: کلیات

 

1-1- تبیین مسأله

 

مسأله­ تکامل انسان، هدف همه­ی ادیان الهی بوده است. فلسفه­ی اسلامی در راستای این هدف بنیادین، حرکت می کند. صدرالمتألهین از جمله فیلسوفانی است که در ابعاد گوناگون، مسأله­ تکامل را تبیین نموده است. یکی از آن ابعاد از طریق تفکّر و شناخت صفات الهی(خالقیّت، فیاضیّت و رحمت الهی) به شناخت خدا و از آن مسیر، سعی در به متشبه شدن به صفات الهی و در پایان، فانی شدن در ذات او به گونه ایی که غیر از او چیز دیگری را مشاهده نکند و این همان، سعادت و تکامل انسان است.

 

 

 

پس از آن جا که نفس انسان، مجموعه تمام موجودات است و شناخت و معرفت نسبت به آن، شناخت تمام موجودات عالم است و هر کس، نفس خود را بشناسد، عالم را شناخته و با شناخت عالم به مقام مشاهده ی خداوند تبارک و تعالی می رسد؛ پس بر اساس این، نشانه هایی از انسان کامل در او دیده می شود و انسان کامل، چون مظهر حق است و حق هم در اسماء و صفات جلوه کرده است؛ بنابراین در این رساله، توضیحاتی در مورد معنای اسم و صفت و تقسیمات آن، معنا و حقیقت انسان و هم چنین در مورد معنای کمال و عقل عملی و نظری و مراتب آن، تبیین و توضیح صفات خالقیّت و فیاضیّت و رحمت الهی و سرانجام کمال نهایی انسان از منظر صدرالمتالهین و تأثیر این صفات سه گانه بر تکامل انسان مورد بررسی قرار گرفته است.

 

2-1- روش تحقیق

 

در این پژوهش، به طور عمده از روش کتابخانه ای استفاده شده است. در بررسی آثار و کتاب های صدرالمتألهین، با بیانی تحلیلی، اجزاء و جزئیات نظرات ایشان را ارائه نموده و به تبیین آن نظریات پرداخته ایم. از آثار و کتاب های دسته اول این فیلسوف بزرگوار در کتابخانه ی تخصصی فلسفه و کلام اسلامی و کتابخانه دیجیتالی نور و نیز مقالاتی که در این زمینه، از سوی محققان در همایش های علمی و مجلات گوناگون به چاپ رسیده، مورد استفاده قرار گرفته است. هم چنین از نرم افزار جامع حکمت اسلامی،  شهید مطهری و حسن زاده آملی در تبیین این موضوع، استفاده شده است.

 

3-1- ضرورت انجام تحقیق

 

انسان موجودی است که طالب کمال است و روی به سوی تکامل خویش است و تمام سعی و تلاشش را به کار می گیرد تا به این مقام نائل آید. بر اساس این، بشر در طول تاریخ همواره می خواسته تا بداند كه از كجاآمده؟ برای چه آمده؟ و به كجا می رود؟ تا در پی آن روشن گردد که چگونه باید برود؟ به دیگر سخن، نهاد کمال جوی هر انسانی، این پرسش بنیادین را پیش می کشد که کمال نهایی انسان به چیست؟ و منزل گاه پایانی وجود آدمی که همه تلاش هایش برای رسیدن به آن است، کدام است؟ انسان تا کجا می تواند پر گشاید؟

 

برای بعضی این سؤالات به طور گذرا مطرح می گردد و به راحتی از کنار آن می گذرند؛ ولی گروه دیگر که تعداد اندکی از انسان ها را تشکیل می دهند و دل در گرو شریعت نورانی اسلام نهاده اند، معمّای هستی را برای خود به صورت مسأله ای جدّی در نظر گرفته اند و روزانه دست کم در عبادت های خود، تقرب به حق تعالی را ازدرگاه رحمتش، درخواست کرده و هدف این عبادت ها را «قرب الهی» قرار می دهد.

 

بر اساس این، با توجّه به نیاز جامعه اسلامی و تقویت ایمان دینی، بررسی مسأله کمال نهایی انسان، ضروری به نظر می رسد؛ از سویی دیگر تمام آفرینش، بر تکامل انسان بنا شده است تا انسان، بتواند به مقام و مرتبه­ی انسان کامل را بیابد؛ زیرا او مظهر حق است و حق هم در جمیع اسماء و صفات جلوه کرده بررسی مسأله شناخت اسماء و صفات بر تکامل انسان ضرورت دارد.

 

4-1- سوالات تحقیق

 

ما در این تحقیق بر آنیم تا به سؤالاتی پاسخ دهیم که عبارتند از:

 

1-4-1. سؤال اصلی

 

– ازنظر صدرالمتألهین،  شناخت صفات خالقیت، فیاضیت و رحمت الهی چه تأثیری بر  تکامل انسان دارد؟

 

2-4-1- سؤال های فرعی

 

– کمال نهایی انسان از منظر صدرالمتألهین چیست؟

 

– معنا و حقیقت صفات خالقیّت، فیاضیّت و رحمت الهی از منظر صدرالمتألهین چیست؟

 

5-1- فرضیه های تحقیق

 

– علم به کنه ذات حق، ناممکن است؛ اما اسماء و صفات الهی، نشانه های ذات حق اند؛ بنابراین انسان، پروردگار خود را با اسماء و صفات او می شناسد. از این رو انسان با شناخت اسماء و صفات الهی مانند خالقیّت، فیاضیّت و رحمت الهی می تواند خود را بشناسد؛ زیرا او آیینه ی تمام نمای اوصاف الهی است و از این طریق می تواند نفس خود را پرورش دهد و به مراتب عالی برسد و سرانجام بر اساس آن، به تکامل معنوی نائل آید. پس با تأمل و شناخت ابعاد این سه صفت از قبیل جایگاه انسان و مقامات آن (خلیفه الهی بودن، پذیرش امانت دار الهی و مورد سجده­ی ملائک قرار گرفتن) و ولایت تکوینی و تشریعی ائمه و با تأمل در جلوه های رحمت الهی از جمله، آفرینش، دین اسلام و قرآن، می توان به تأثیر صفات خالقیّت، فیاضیّت و رحمت الهی  بر تکامل انسان پی برد.

 

– کمال نهایی انسان را باید در تکامل عقلی وی بجوییم؛ چرا که جداکننده ی انسان از دیگر حیوانات، بعد عقلانی و نفس ناطقه ی او است. از این رو انسان مراتب عقل نظری و عقل عملی را پشت سر می نهد و سرانجام این دو قوه با یکدیگر متحد می گردند و نفس ناطقه، مزین به حله ی «فنای فی الله» می شود.

 

– خلقت عالم از علم عنایی خداوند است؛ به این صورت که خداوند قبل از ایجاد مخلوقات به همه جوانب فعلش، اهتمام دارد و مخلوقات او در بالاترین حد کمال اند که به موجب آن، نظام احسن ایجاد می گردد. خداوند تنها وجود بخش هستی است و از آن رو که ذات هستی پیوسته و همیشه بوده، فاعلیت او نیز جاودانه است. این ویژگی را فیض خداوند می نامند. رحمت خداوند به معنای مطلق فیض رسانی او به مخلوقات به تناسب و اقتضای تکوینی آن ها است. رحمت رحمانیه­ی خداوند، همه چیز را زیر پوشش خود دارد، این گونه رحمت‌، نامتناهی است‌ و رحمت‏ رحیمى، فقط شامل حال مؤمنان می گردد و در مقابل عمل به آنان داده می شود.