‌ای از اهمیت و ضرورت زمان‌بندی تولید و توالی عملیات گفته می‌شود و سپس با مفاهیم توالی عملیات و نمادگذاری انواع مختلف مسائل آشنا خواهیم شد.

 

1-1 توالی عملیات و زمان‌بندی

 

تعیین توالی‌کارها[1] و زمان‌بندی[2] به معنی تخصیص منابع محدود به فعالیت­هایی است که به آن منابع نیاز دارند. از این‌رو می توان آن را نوعی فرایند تصمیم‌گیری دانست که با هدف بهینه­سازی یک و یا چند هدف انجام می­گیرد. این امر نقش بسیار مهمی در کاهش هزینه‌ها، افزایش بهره‌وری، افزایش رضایت مشتری و به طور کلی افزایش سودآوری شرکت‌ خواهد داشت.

 

 

آغاز علم زمان‌بندی را بدون شک باید در تلاش‌های هنری گانت[3] در دو دهه ابتدایی قرن بیستم جستجو کرد. اما شروع تحقیقات جدی و گسترده در این زمینه و مرتبط ساختن آن با تحقیق در عملیات به اوایل دهه 1950 بر می‌گردد. اولین الگوریتم زمان‌بندی که به صورت مستقیم مسائل زمان‌بندی را به تحقیق در عملیات مرتبط ساخت، در سال 1954 توسط جانسون [1] ارائه شد  و تقریبا برای اولین بار جواب بهینه یک مسأله زمان‌بندی بوسیله آن بدست آمد. پس از آن مسائل متعددی در زمینه توالی عملیات معرفی و  الگوریتم‌های متنوعی برای حل آنها توسعه داده شد.

 

در مسأله زمان‌بندی موجود در سیستم‌های صنعتی (خدماتی)، با یک سری از منابع، عمدتا ماشین‌ها و یک تعداد کار که باید بر روی (از) این ماشین‌ها (خدمت دهنده‌ها) پردازش شوند (خدمت بگیرند) و یک سری از محدودیت‌ها سروکار داریم که با توجه به آنها در صدد بهینه کردن یک یا چند تابع هدف هستیم.

 

شاخه‌ای از علم توالی عملیات به نام زمان‌بندی جریان‌کارگاهی[4]  نامیده می شود. زمان‌بندی جریان‌کارگاهی یکی از مدل‌های سنتی زمان‌بندی و توالی عملیات است که طیف وسیعی از مسائل عملی زمان‌بندی را در خود جای می‌دهد. در مدل جریان‌کارگاهی تعدادی کار و ماشین وجود دارد که این کارها هر یک با مسیر یکسان باید بر روی تمام ماشین‌ها پردازش شوند. در این مدل، عملیات هر کار به ترتیب بر روی ماشین اول، ماشین دوم و تا ماشین آخر انجام می‌گردد و همچنین هر ماشین فقط یک کار را در هر زمان انجام می‌دهد و هدف انجام تمامی کارها با کمترین هزینه می‌باشد. در واقع در مدل جریان‌کارگاهی جریان پیوسته‌ای از کارها وجود دارد که بایستی توسط چند ماشین پردازش شوند و به همین دلیل به نام جریان‌کارگاهی نامیده می‌شود.

 

[1] Sequencing

 

[2] Scheduling

 

[3] Gant

 

[4] Flowshop

 

 

از سال­های آخر قرن بیستم، سازمان­ها از جمله دانشگاه­ها و مؤسسات و مراكز آموزش­عالی در معرض تغییرات شدید محیطی ناشی از پیشرفت­های علمی، فناوری و تحولات سیاسی و اقتصادی جهان قرار گرفتند، كه منجر به دگرگونی بسیاری از مفاهیم از جمله مشتری و نقش آن در سازمان گردید (یمنی، 1382؛ محمدی، 1382؛ جانسون،گاستیفسون، اندرسون، لِرویک و چا[1]، 2001). در چنین شرایطی آنچه برای دانشگاه­ها و مؤسسات و مراكز آموزش­عالی ارزش می­آفریند، ایجاد ارتباط مستمر با مشتریان از طریق پاسخگویی به نیازها، خواسته ­ها و نظرات آنها است (اسكات[2]، 1998).

 

زمانی­كه دانشجویان به دانشگاه می­پیوندند، مجموعه ­ای از خواسته ­ها، نیازها و تجربیات گذشته كه انتظارات آنها را از دانشگاه را تشکیل می­دهد، با خود به همراه می­آورند. عكس­العمل و پاسخ­هایی كه دانشگاه در مقابل خواسته‌های آنها فراهم می­آورد، تعیین­ كننده­ نگرش مثبت یا منفی آنها نسبت به دانشگاه و میزان رضایت یا نارضایتی آنان خواهد بود (ویلم، بولنز و جانگه[3]، 2007). بر این اساس، توجه به خواسته ­ها و انتظارات دانشجویان از طریق ایجاد بستر مناسب، از اصلی­ترین مأموریت‌های دانشگاه­ها و مؤسسات و مراكز آموزش­عالی به شمار می­آید. یکی از مهم­ترین عواملی که می ­تواند در تحقق این بستر مناسب نقش داشته باشد، سرمایه­ اجتماعی[4] است كه از آن به عنوان كیفیت روابط بین ذی­نفعان آموزشی، گروه­ها و نهادهای رسمی و غیررسمی یاد­ می­ شود (سلطانی و جمالی، 1387).

 

سرمایه­ اجتماعی مجموعه ­ای از هنجارها، شبکه­ ها و اعتماد اجتماعی موجود در یک سیستم (دانشگاهی) است كه همچون یک نیروی ارتباطی قوی كل سیستم و عناصر آن را به هم مرتبط و از طریق تسهیل همیاری بین گروه­ها و كاهش هزینه­ های مبادله، به تقویت رفتارهای همیارانه، نشر دانش و نوآوری، توسعه­ مسئولیت­ پذیری و در نهایت جلب رضایت دانشجویان از جنبه‌های مختلف آموزشی و دانشگاهی منجر می­گردد (كمیسیون بهره­وری استرالیا، 2003؛ فوكویاما[5]، 1998). با این وصف، امروزه سرمایه­ اجتماعی نقشی بسیار مهمتر از سرمایه ­های فیزیكی و انسانی در سازمان­ها و مراكز آموزش­عالی ایفا می­كند، به نحوی كه در غیاب آن، نه تنها سایر سرمایه­ها اثربخشی خود را از دست می­دهند، بلكه پیمودن راه­های توسعه و تكامل سازمانی نیز ناهموار و دشوار می­گردد (بیكر[6]، 1382).

 

علاوه بر سرمایه­ اجتماعی كه از طریق تسهیل روابط و افزایش سطح اعتماد بین ذی‏نفعان آموزشی، به ایجاد بستر مناسب جهت افزایش میزان رضایت تحصیلی دانشجویان كمك خواهد كرد، نوع ساختار سازمانی دانشگاه كه از آن به عنوان كالبد اصلی سازمان یاد می‏شود، بر میزان رضایت دانشجویان از تحصیل مؤثر خواهد بود. ساختار سازمانی از طریق ارائه­ الگوهایی از روابط رسمی و غیررسمی بین افراد در سازمان (دانشگاه)، از یک سو بر كیفیت و سطح سرمایه‏ی اجتماعی دانشگاه تأثیر خواهد­گذاشت، و از سوی دیگر بر میزان خلاقیت، نوآوری، توانمندی، تعهد و رضایت ذی­نفعان آموزشی مؤثر خواهد بود (پاول[7]، 2002). البته این تأثیرات بسته به نوع و ویژگی­های کارکردی ساختار سازمانی، می ­تواند تواناساز[8] یا بازدارنده[9] باشد. ساختار تواناساز ترکیبی از اقتدار و اختیار است که در آن افراد هم احساس اعتماد می­ کنند و هم برای استفاده از قدرت در نقش خود توانمند هستند. در مقابل در ساختار بازدارنده، سلسله‏مراتب و قوانین و رویه­ ها به نحوی است که مانع خلاقیت و نوآوری است و مدیران از قدرت خود جهت کنترل و دستوردهی به مرئوسین استفاده می­ کنند (هوی و سوئیتلند[10]، 2000 و 2001؛ هوی و میسکل[11]، 2008).

 

بر اساس شواهد پژوهشی، تعاملات سازمانی كه نقش تبادل اطلاعات را در درون و بیرون سازمان بر عهده دارند، نیروی حیاتی سازمان به شمار می­آیند. به­ نحوی­كه اگر این الگوی ارتباطات بر قوانین منعطف، مشاركت، نوآوری و ایجاد جوّی از اعتماد بین اعضا مبتنی باشد، به بقای سازمان، افزایش میزان كارایی و اثربخشی آن و در نهایت به جلب رضایت ذی­نفعان آموزشی از دانشگاه كمك خواهد­كرد (گایزر و سایمسیك[12]، 2005). لذا انتظار می­رود ساختار سازمانی تواناساز با توسعه­ قوانین و فرایندهای منعطف، جلب مشارکت، خوش­بینی و تعهد افراد، شفاف­سازی اهداف و رسالت­های علمی و دانشگاهی و همچنین حمایت از افراد در فضایی مملو از اعتماد، زمینه­ توسعه­ عملکرد افراد و همچنین جلب رضایت فراگیران که به عنوان اصلی­ترین مخاطبان و مشتریان دانشگاه محسوب می­شوند را فراهم آورد. در مقابل در ساختار بازدارنده به دلیل تاکید بیش از حد بر ارتباط یک­طرفه (از بالا به پایین)، عدم پذیرش تفاوت­ها، توسعه­ جوّی از بی­اعتمادی و استفاده از سلسله­مراتب اداری جهت کنترل، نظارت و نظم­دهی به افراد و زیردستان زمینه­ نارضایتی افراد (اساتید و دانشجویان) و ضعف عملکرد آنها فراهم می­آید. بنابراین، با نظر به آنچه گفته شد و با توجه به نقش ساختار سازمانی تواناساز در جلب رضایت افراد و به

 خصوص دانشجویان از دانشگاه و نیز نقشی که در زمینه­سازی برای عملکرد مطلوب دانشگاه دارد، مدیران و برنامه­ ریزان دانشگاهی باید با توسعه­ ساختار سازمانی مناسب و سوق دادن آن به سمت ساختار سازمانی تواناساز، به ایجاد بستر مناسب جهت اثربخشی و حفظ و بقای خود در محیط پررقابت کنونی یاری رسانند.

 

با این وصف، نظر به اینكه نوع ساختار سازمانی و نیز میزان و كیفیت سرمایه­ اجتماعی در جلب رضایت تحصیلی دانشجویان مؤثر خواهد بود، بررسی رابطه­ بین این متغیرها و نتیجه­ حاصل از آن، می ­تواند در اصلاح و بهبود راهبردها و برنامه‌ریزی­های دانشگاهی جهت جلب رضایت دانشجویان ـ به عنوان مخاطبان و مشتریان اصلی دانشگاه ـ یاری رساند. به علاوه از طریق فراهم آوردن اطلاعاتی پیرامون ویژگی­های ساختار سازمانی دانشگاه و کیفیت سرمایه‏ی اجتماعی حاکم در بخش­ها، می ­تواند در توسعه­ و بهبود این دو متغیر به عنوان دو عامل مؤثر بر انسجام درونی و اثربخشی دانشگاه، به ارتقای سلامت سازمانی و در نتیجه افزایش موفقیت دانشگاه و بهبود وجهه­ آن در جامعه نیز یاری رساند.

 

 

 

 

 

1 ـ 1 ـ  بیان مسأله

 

 

 

مأموریت دانشگاه­ها، مؤسسات و مراكز آموزش­عالی علاوه بر انتقال دانش، كمك به رشد و بهسازی همه جانبه­ی دانشجویان می­باشد (آستین[13]، 1993). از جمله اقداماتی كه به مراكز دانشگاهی جهت انجام احسن این مأموریت یاری می­رساند، گردآوری اطلاعاتی پیرامون رضایت­ تحصیلی دانشجویان می­باشد، كه از آن به عنوان یک پیامد (آستین، 1993ب؛ سندرز و چن[14]، 1996) یا ابزار طراحی­شده جهت بهبود كیفیت تجارب دانشجویان (هاروی، پلیمر، مونو گیِل[15]، 1997؛ آلدریج و رولی[16]، 1998) یاد ­­می­ شود. بر اساس یافته­ های پژوهشی رضایت تحصیلی دانشجویان هم به افزایش تعهد آنها نسبت به یادگیری مستمر و بهبود عملكرد تحصیلی آنها منجر می­ شود (واكر، شلتون و اسکرودر[17]، 2010)؛ و هم از طریق تاثیرگذاری بر كیفیت و اثربخشی دانشگاه به ارائه­ تصویر مطلوبی از دانشگاه به محیط بیرونی و موفقیت­های بعدی آن نیز كمك خواهد­ نمود (راكِرت[18]، 1992؛ دِشپَند، فارلی و وِبستِر[19]، 1993؛ دی[20]، 1994؛ دِشپَند و فارلِی[21]، 1998الف؛ تسه و ویلتون[22]، 1998). البته تحقق این امر، منوط به فراهم آوردن بستر مناسب، از جمله وجود شبكه ­هایی گسترده از روابط مثبت و مشاركتی بین ذی­نفعان آموزشی می­باشد كه از آن به عنوان سرمایه‌ی اجتماعی یاد می­ شود.

 

سرمایه­ اجتماعی به عنوان ذخیره­ای از حس اعتماد، همكاری و مشاركت در بین افراد یک گروه یا جامعه محسوب می­ شود كه همانند یک نیروی ارتباطی مؤثر اجتماعی، اعضای یک گروه یا اجتماع را به هم متصل می­كند و در عین حال نظیر یک مایع اجتماعی، مبادلات میان آنها را سریع، راحت و كم­هزینه می­نماید (رنانی و مؤیدفر، 1387). مطالعات انجام شده پیرامون سرمایه­ اجتماعی نشان می­دهد، سیستم­ها یا گروه­ها و جوامعی كه از سرمایه­ اجتماعی بالایی برخوردار می­باشند، نه تنها میزان تعهد و مسئولیت­ پذیری، انعطاف­پذیری و مدیریت مناسب كنش جمعی در آن­ها، در سطح بالایی قرار دارد (بولینو، ویلیام و جیمز[23]، 2002)، بلكه كاهش فقر و توسعه­ اقتصادی (پوتنام[24]، 2000)، تسهیل مبادله و هماهنگی فعالیت­ها (شجاعی باغینی، 1387 :241)، توسعه­ میزان مشاركت و تعلق اجتماعی (كاسارد و جانویتز[25]،1986)، پیشرفت تحصیلی و در نهایت تأمین رضایت تحصیلی دانشجویان (كلمن[26]، 1990، ازرایل، بایلیو و هِرتلِس[27]، 2000) از دیگر پیامدهای آنها می­باشد.

 

شایان ذكر است که تحقق انتظارات مشتریان و توسعه­ سرمایه­ اجتماعی در سازمان‏ها و به­ ویژه در دانشگاه­ها، تحت تأثیر عوامل چندی قرار می­گیرد كه از مهم­ترین آن نوع ساختار سازمانی تواناساز یا بازدارنده می­باشد. بر اساس نظر هوی، بلازوسکی و نیولند[28] (1983) در ساختار سازمانی بازدارنده به­ دلیل تأكید بر كنترل متمركز امور، اجرای دقیق استانداردها و عدم توجه به انتظارات و خواسته‌های فراگیران، نه تنها بستر مناسب جهت توسعه­ سرمایه­ اجتماعی فراهم نمی­گردد، بلكه به­ دلیل مهم­بودن اهداف دانشگاه، به تأمین رضایت تحصیلی دانشجویان نیز توجهی نمی‌شود. حال آنكه بر اساس یافته­ های پژوهشی، چنانچه ساختار سازمانی از نوع تواناساز باشد، به­ دلیل تأكید بر قوانین و فرایندهای پویا و منعطف، هم زمینه­ ارتقاء میزان اعتماد، انگیزش و وفاداری اعضا به سازمان فراهم می­گردد (هوی و سوئیتلند، 2001؛ آدلر و بورایز[29]، 1996؛ هوی و میسكل، 2008) و هم بستر مناسب برای افزایش رضایت (میكائیل، کرون، رابینِسکی و جوچیم استالر[30]، 1988)، افزایش نوآوری (دامنپور[31]، 1991؛ كرایج[32]، 1995)، كاهش تعارض نقش (سناترا[33]، 1980) و كاهش احساس بیگانگی در محیط‏های آموزشی (جكسون و اسكولر[34]، 1985) را فراهم می­آورد.

 

چنانچه ساختار سازمانی از نوع سلسله مراتبی، ایستا و بازدارنده باشد، نه تنها باعث از بین رفتن سرمایه­ اجتماعی می­ شود، بلكه از طریق الزام افراد به پیروی از قوانین و فرایندهای تعیین شده و تأكید صرف بر نتایج، زمینه­ بی­اعتمادی اعضاء نسبت به یكدیگر را فراهم می‏آورد. از طرفی، چنانچه افراد در یک سازمان نسبت به یكدیگر بی­اعتماد باشند، حتی اگر ساختار سازمانی به نحوی باشد كه آنها را به مشاركت، همكاری و تبادل اطلاعات تشویق و ترغیب نماید، افراد نه تمایلی به برقراری ارتباط با یكدیگر دارند و  نه از تبادل اطلاعات خود با دیگران احساس امنیت و راحتی می­كنند. بدین ترتیب تعامل این دو مفهوم با یكدیگر، جوّی را به وجود خواهد­آورد كه از طریق تأثیرگذاری بر نگرش اعضاء و ذی­ربطان آموزشی هم عملكرد آنها و كیفیت خدمات آموزشی و پژوهشی را تحت تأثیر قرار خواهد داد و هم بر میزان رضایت یا نارضایتی تحصیلی دانشجویان مؤثر خواهد­بود.

 

 

نوع ساختار سازمانی

 

 

سرمایه­ اجتماعی

 

 

رضایت تحصیلی

بر این اساس، با توجه به مفهوم نوع ساختار سازمانی و سرمایه­ اجتماعی و وجود نوعی هم­پایانی میان این دو متغیر در توسعه یا جلوگیری از شكل‌گیری جوّی تؤام با اعتماد، مشاركت، صمیمیت، مسئولیت­ پذیری و …، و همچنین با توجه به تأثیر مستقیم و تعاملی هر دو مفهوم در ایجاد بستر مناسب جهت تأمین و جلب رضایت تحصیلی دانشجویان، در تحقیق حاضر تلاش خواهد شد، با ارائه­ چارچوبی (شكل 1) به بررسی رابطه­ این سه متغیر پرداخته شود. لذا در حالی­كه سرمایه­ اجتماعی دارای سه بعد پنهان شبكه­ی اجتماعی، هنجار اجتماعی و اعتماد و نوع ساختار سازمانی نیز دارای دو بعد پنهان توانمندساز و بازدارنده می‏باشد، ضمن بررسی رابطه­ مستقیم هر یک از این متغیرها با رضایت تحصیلی دانشجویان كه دارای شش بعد[35] می­باشد، به بررسی رابطه­ تعاملی هر دو متغیر جهت پیش‌بینی میزان رضایت تحصیلی دانشجویان پرداخته شده است.

. 121

 

5-2- نتایج حاصل از توصیف داده ها 123

 

5-3- نتایج حاصل از تحلیل و تبیین داده ها 124

 

5-4- پیشنهاد‌ها 127

 

منابع.. 139

 

ضمائم.. 150

 

 

 

فهرست جدول­ها

 

جدول 2-1- جدول متنخوانی خلاصه تحقیقات داخلی و خارجی انجام‌شده 18

 

جدول 2-2- سهم حضور مردم در محیط فیزیکی بر اساس کیفیت آن. 53

 

جدول 2-3- نظریات و فرضیات تحقیق.. 65

 

جدول 3-1- ساختارهای سلامت اجتماعی با توجه به سطوح تحلیل و پیوستار اندازه‌گیری.. 78

 

جدول 3-2- شاخصهها و گویه های متغیر وابسته (سلامت اجتماعی) 82

 

جدول 3-3- تعریف مفهومی و گویه های متغیر امنیت اجتماعی.. 83

 

جدول 3-4- گویه های شاخصهای متغیر دلبستگی مکانی.. 86

 

جدول 3-5- شاخصها و معیارهای متغیر قابلیت پیادهمداری.. 87

 

جدول 3-6- تعریف مفهومی و شاخصهای متغیر امکانات ارتباطی.. 88

 

جدول 3-7- جدول آلفای کرونباخ برای مفاهیم مورد استفاده در تحقیق.. 89

 

جدول 4-1- جنسیت… 94

 

جدول 4-2- فراوانی و درصد سن پاسخگویان به تفکیک محله. 94

 

جدول 4-3- توزیع فراوانی نمونه بر اساس سلامت اجتماعی.. 95

 

جدول 4-4- توزیع فراوانی نمونه بر اساس امنیت اجتماعی.. 95

 

جدول 4-5- توزیع فراوانی نمونه بر اساس دلبستگی مکانی.. 96

 

جدول 4-6- توزیع فراوانی نمونه بر اساس قابلیت پیادهمداری.. 97

 

جدول 4-7- توزیع فراوانی نمونه بر اساس امکانات ارتباطی.. 97

 

جدول 4-8- آمارههای گروه مورد آزمون.. 99

 

جدول 4-9- آزمون فرضیهی مقایسهی بین دو محله ازلحاظ سلامت اجتماعی.. 99

 

جدول 4-10- آزمون کولموگروف-اسمیرنف… 100

 

جدول 4-11- خلاصه آماره‏های مربوط به برازش مدل دلبستگی مکانی.. 100

 

جدول 4-12- نتایج تحلیل واریانس…. 101

 

جدول 4-13- نتایج مربوط به ضرایب رگرسیونی دلبستگی مکانی و سلامت اجتماعی.. 102

 

جدول 4-14- خلاصه آمارههای مربوط به برازش مدل امنیت اجتماعی.. 103

 

جدول 4-15- نتایج تحلیل واریانس…. 103

 

جدول 4-16- نتایج مربوط به ضرایب رگرسیونی امنیت اجتماعی و سلامت اجتماعی.. 104

 

جدول 4-17- خلاصه آماره‏های مربوط به برازش مدل قابلیت پیادهمداری.. 105

 

جدول 4-18- نتایج تحلیل واریانس…. 105

 

جدول 4-19- نتایج مربوط به ضرایب رگرسیونی قابلیت پیادهمداری و سلامت اجتماعی.. 106

 

جدول 4-20- خلاصه آماره‏های مربوط به برازش مدل امکانات ارتباطی.. 106

 

جدول 4-21- نتایج تحلیل واریانس…. 106

 

جدول 4-22- نتایج مربوط به ضرایب رگرسیونی امکانات ارتباطی و سلامت اجتماعی.. 107

 

جدول 4-23- آزمون فرضیات در دو محله. 108

 

جدول 4-24- نتایج حاصل از مدل معادله ساختاری محلهی لبخندق.. 110

 

جدول 4-25- نتایج حاصل از مدل معادله ساختاری محلهی مهرآوران.. 113

 

جدول 4-26- خلاصه آمارههای مربوط به برازش مدل محیط فیزیکی.. 114

 

جدول 4-27- نتایج تحلیل واریانس…. 115

 

جدول 4-28- نتایج مربوط به ضرایب رگرسیونی محیط فیزیکی و سلامت اجتماعی.. 115

 

جدول 4-29- خلاصه آمارههای مربوط به برازش مدل محیط اجتماعی.. 116

 

جدول 4-30- نتایج تحلیل واریانس…. 116

 

جدول 4-31- نتایج مربوط به ضرایب رگرسیونی محیط اجتماعی و سلامت اجتماعی.. 116

 

جدول 4-32- تأثیر محیط فیزیکی و اجتماعی بر روی سلامت اجتماعی به تفکیک محله. 11

 

 

 

 

 

فهرست شکل­ها

 

شکل 2-1- رابطه الگوی سلامت و رویکردهای امنیت اجتماعی.. 39

 

شکل 2-2- سلسله‌مراتب نیازهای مازلو. 43

 

شکل 2-3- مدل روابط بین متغیرهای مستقل و وابسته برگرفته از چارچوب نظری.. 71

 

 

 

فهرست نمودارها

 

نمودار4-1- مدل معادله ساختاری محلهی لبخندق.. 109

 

نمودار4-2- مدل معادله ساختاری محلهی مهرآوران.. 111

 

 

 

کلیات

 

شهر محل تجمع انسان­ها کنار هم است؛ همراه با امکاناتی که ساخته­ دست خودشان می­باشد. انسان­ها در کنار یکدیگر جمع شده ­اند تا نیاز­ها و مشکلات خود را سریع­تر و بهتر رفع کنند. یکی از نیاز­های انسان، نیاز برقراری ارتباط با دیگران است. انسان موجودی اجتماعی است و امکان زندگی منفرد برایش دشوار است. شهر­های امروزی که مملو از ساختمان­های کوچک و بزرگ و سر به فلک کشیده است، از وسایل موتوری پُرشده و مکان مناسبی برای انسان و تأمین نیازهای اجتماعی­اش نیست. امروزه انسان­مدار بودن شهر­ها جای خود را به ماشین­مدار بودن داده است و این خود باعث مشکلاتی در سلامت روانی و اجتماعی انسان­ها شده است. طبق تعریفی که سازمان جهانی بهداشت (1948) ارائه داده است، سلامت انسان­ها تنها مربوط به جسم آن­­ها نمی­ شود، بلکه دارای پیچیدگی­های بیشتری است. طبق تعریف این سازمان، سلامتی انسان­ها علاوه بر وجوه جسمی و فیزیکی آن­ها، بر وجوه یا ابعاد روانی و اجتماعی آن­ها هم مربوط می­ شود. این ابعاد اجتماعی و روانی در محیط زندگی انسان­ها (شهر) مورد تهدید واقع‌شده است و کمتر موردتوجه می­باشد.

 

وجوهی که یک شهر می ­تواند بر روی شهروندان خود تأثیر بگذارد، ابعاد فیزیکی و اجتماعی آن شهر است. انسان در شهر هم در یک فضای فیزیکی قرار دارد و هم در یک فضای اجتماعی که این دو عوامل تأثیرگذار بر انسان­ها می­باشند. انسان­ها روزانه با سپری کردن عمر خود،

 از آن­ها تأثیر­های مثبت و یا منفی دریافت می­ کنند. این محیط­های فیزیکی و اجتماعی جزو عوامل تأثیرگذار بر سلامت اجتماعی شهروندان می­باشد و با تغییر در شرایط این دو محیط می­توان به تغییر در شرایط شهروندان به سمت بهبود آن کمک کرد. درواقع، شهر پدیده‌ای اجتماعی- مکانی است، با بُعدی زمانی که مدنی است. هر مکان، محل زندگی مردمی است که تحرک، رمز تشکیل، توسعه و استمرار آنان است. این تحرک‌ها در تمامی مکان‌های شهر اثر ملموس می‌گذارد و سازنده­ی شکلی جدید از معادله‌ای می‌شود که هیچ‌گاه پایدار نمی‌ماند؛ همچنین در این صورت، کیفیت ساختار شهر بیش از هر چیز به میزان انطباق سازمان کالبدی آن با سازمان اجتماعی شهر مربوط می‌شود.

 

شالوده­ی سازمان­دهی کالبدی-اجتماعی در شهرهای قدیم بر نظام محله­بندی و سلسله‌مراتب تقسیمات آن (بازار و مرکز شهر، محله، کوی و…) استوار بوده که هم به روابط اجتماعی و اقتصادی شهر و هم به روابط اداری، ارتباطی و خدماتی شهر، سازمان می‌داده است؛ بنابراین، محله بخشی از تقسیم‌بندی کالبدی-فرهنگی شهر با حوزه یا فضای جغرافیایی مشخص، وابستگی‌ها، علاقه‌ها، احساسات، تعلقات اجتماعی، روابط همسایگی و الگوی مشترک زندگی است که در استیلای سلسله‌مراتب فضای شهر قرار دارد. از گذشته­های دور، محلات به‌عنوان سلول­های حیات شهری دارای نقش اساسی در زندگی ساكنان آن‌ ها داشته‌اند. با توجه به این­كه درگذشته محلات شهری، مكانی برای گردآمدن افراد با ویژگی­های قومی، نژادی، مذهبی، اقتصادی و اجتماعی مشترك بوده است؛ به دنبال تجمع بیشتر افراد با ویژگی­های مشترك در یک محدوده، آن بخش از شهر دارای هویت خاص و شناخته‌شده‌ای بوده كه سبب تمایز آن از دیگر بافت­های اطراف می­گردید (وحیدا، 1391: 36).

 

نقش محلات شهری در پاسخ به نیاز ارتباط رودرروی انسان­ها با یکدیگر بسیار بااهمیت است. ارتباط چهره به چهره از نیازهای مهم انسان اجتماعی است و فقدان چنین ارتباطات بی­واسطه­ای می ­تواند تبعات منفی زیادی بر سلامت روانی و اجتماعی افراد داشته باشد. به‌طور سنتی، فضاهای باز شهری محل چنین ارتباطاتی بوده ­اند. با پیشرفت سریع ارتباطات در چند دهه گذشته نیاز به رابطه رودررو به‌عنوان عاملی کاربردی تقلیل یافته است، ولی نیاز اجتماعی-فرهنگی و روانی به این نوع ارتباط هنوز جایگاه رفیع خود را حفظ کرده است (و خواهد کرد). مفهوم «محل» از همه بهتر با تصور جایگاه مشخص می­ شود که اطلاق می­ شود به محیط مادی فعالیت اجتماعی که به‌گونه‌ای جغرافیایی مشخص شده باشد. در جوامع پیش از مدرن، مکان و محل غالباً بر هم منطبق بودند، زیرا ابعاد مکانی زندگی اجتماعی برای بیشتر آدم­ها و از بیشتر جهات، تحت چیرگی حضور یا تحت تسلط فعالیت­های محلی بود. پیدایش مدرنیت با تقویت روابط میان دیگرانِ غایب، بیش‌ازپیش مکان را از محل جدا ساخت؛ این دیگران از جهت محلی از هرگونه موقعیت همکنش رودررو به دورند (گیدنز، 1387: 23). شهر در هرلحظه و زمان كیفیت زندگی خود را وامدار تعامل میان محیط انسانی با ویژگی­های اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی خاص خود از یک‌سو و محیط كالبدی به مفهوم فضای ساخته‌شده از سوی دیگر است و این در حالی است كه هردوی این عرصه‌ها با ارتباطی متقابل، فضای طبیعی شهر را از طریق تصمیمات و دخالت‌هایی كه در آن به اقتضای نیازهایشان داشته، دگرگون ساخته­اند (فلامکی، 1367: 57).

 

تردیدی نیست كه كمرنگ شدن ارتباطات دوستانه­ی همسایگی به‌عنوان تضعیف سنتی مطلوب و تخریب یک نهاد اجتماعی با كاركردهای مثبت و مفید متعدد، برای جامعه­ بشری عموماً و در كشور ما بخصوص، امری اجتناب‌ناپذیر است.

 

این پایان‌نامه به پنج فصل تقسیم شده است. فصل اول به بیان مسئله مورد تحقیق و اهمیت و ضرورت تحقیق پرداخته شده است. در فصل دوم به بیان پیشینه­ی تحقیقات انجام شده در داخل و خارج کشور و آوردن نظریات مرتبط و بدست آوردن مدل نظری که از چارچوب نظری گرفته شده است، پرداخته شده است. در فصل سوم تحقیق به بیان روش و ابزار تحقیق، نمونه گیری، روایی و پایایی ابزار تحقیق و تعریف مفهومی و عملیاتی متغیرهای مورد بررسی، پرداخته شده است. فصل چهارم شامل یافته­ های تحقیق است و در فصل پنجم به نتیجه ­گیری و ارائه­ پیشنهادات تحقیق پرداخته شده است.

 

 

 

 

 

فصل اول

 

کلیات

 

1- 

 

 

 

 

 

1-1- بیان مسئله

 

هر­گاه از مفهوم سلامت سخن به میان می ­آید بیشتر به بعد جسمانی آن توجّه می­ شود. درحالی‌که رشد و تعالی جامعه در گروی تندرستی آن جامعه از ابعاد جسمی، روانی و اجتماعی است. گلداسمیت سلامت اجتماعی را «ارزیابی رفتارهای معنی­دار مثبت و منفی فرد در ارتباط با دیگران» تعریف می کند و آن را یکی از اساسی‌ترین شاخص‌های سلامت هر کشوری معرفی می­ کند که منجر به کارا بودن فرد در جامعه می­گردد (لارسون، 1993: 285). داشتن تعاملات اجتماعی مثبت و برخورداری فرد از اعتماد اجتماعی، حمایت اجتماعی و شبکه روابط بالا برای داشتن زندگی اجتماعی بهتر، اولین و مهم‌ترین مرحله از سلامت اجتماعی می‌باشد که متأسفانه توجّه کافی به آن در محیط شهری نشده است. ازآنجایی‌که سلامت اجتماعی مفهومی است كه در بستر اجتماع و روابط بین افراد در شبکه‌های اجتماعی نمود و ظهور پیدا می‌کند، می‌توان گفت كه محیط اجتماعی و فیزیکی سالم و استاندارد محلات در شکل‌گیری آن می‌توانند نقش اساسی ایفا كنند.

 

در فضاهای شهری با ساختمان­های چندطبقه، فاصله­های زیاد بین ساختمان­ها و فعالیت­ها و افرادی که اغلب با یکدیگر به‌عنوان یک غریبه رفتار می­ کنند؛ این شرایط، آن­ها را بیشتر به اعمال جرم هدایت می­ کند؛ زیرا احتمال کنترل کمتری از سوی ساکنان بر رفتار­های افراد وجود دارد. همه­ی این موارد باعث بروز شرایط استرس­زا در افراد می­ شود که آن‌هم به‌نوبه­ی خود سلامت روانی و اجتماعی را تحت تأثیر قرار می­دهد. در چنین فضاهای شهری فقط ساختمان­ها و ماشین­ها دیده می­شوند، مردم اگر هم باشند بسیار انگشت‌شمارند، زیرا حرکت پیاده تقریباً غیر­ممکن بوده و شرایط برای حضور در فضاهای عمومی مجاور ساختمان­ها بسیار نامطلوب است. فضاهای خارجی، بزرگ و غیرانسانی‌اند. باوجود فاصله‌های زیاد در طرح این فضاها، چیزی برای تجربه­ی خارجی وجود ندارد و فعالیت­های محدودی هم که به چشم می­خورند در فضا و زمان پراکنده گشته­اند. در چنین شرایطی بیش­تر شهروندان ترجیح می­ دهند در داخل خانه و جلوی تلویزیون یا در بالکن و یا در هر فضای خصوصی خارجی این­چنینی، باقی بمانند؛ ولی در فضاهای شهری با ساختمان­های کوتاه و به هم چسبیده، با چیدمانی برای عبور و مرور پیاده و فضاهایی خوب برای حضور فرد در خارج از خانه؛ در خیابان­ها و در کنار سکونتگاه­ها، ساختمان­های عمومی، محل­های کار و غیره. در اینجا می­توان ساختمان­ها، مردم در حال رفت‌وآمد و مردمی که در فضاهای خارجی در نزدیک ساختمان­ها می­ایستند را دید، زیرا در اینجا فضاهای خارجی احساس راحتی به مردم داده و آن­ها را دعوت به استفاده می­ کنند. چنین شهری، شهری سرزنده است. شهری که فضاهای داخلی ساختمان­هایش با فضاهای خارجی قابل‌استفاده تکمیل‌شده‌اند و شهری که فضاهای عمومی­اش به مردم اجازه می­ دهند تا از آن­ها استفاده کنند.

 

در شهرهای سنتی ایران مانند شهر یزد نیز به اعتبار وجود ویژگی­های كالبدی خاص زمانه­شان، وجود همبستگی اجتماعی میان ساكنان، نوعی حس تعلق‌خاطر و امنیت را برای اهالی هر محله به همراه داشته كه خود سرچشمه­ی ایجاد سرمایه اجتماعی موجود در این محله­ها بوده است. وجود اعتماد، همبستگی و روح تعاون و همكاری در اداره­ی امور محله ازجمله نشانگر­های وجود این ویژگی هستند. در حقیقت، رشد بطئی كالبد محله­ها درگذشته، ضمن حفظ ارزش‌های محیط اجتماعی خود، پاسخگوی نیازهای ساكنان خود نیز بودند. مثل نیاز ارتباط برقرار کردن که آن توسط وجود امکانات ارتباطی، اعم از مسجد، حسینیه، سالن­های ورزشی و غیره می­باشد. با گذر زمان، ایجاد گسست در سازمان فضایی محله­ها و به‌تبع آن از میان رفتن اعتبار و هویت كالبدی، درنهایت از بین رفتن سازمان اجتماعی موجود در محله­های شهری را به دنبال داشته است. به دنبال این مسئله، كاهش كمی و كیفی تعاملات اجتماعی اتفاق افتاد و این در حالی است كه در مباحث نظری، میزان و نحوه تعاملات اجتماعی میان ساكنان، وجود یا عدم وجود سرمایه اجتماعی را رقم می‌زند. نبود فضاهای جمعی متناسب با نیاز امروز ساكنان، كاهش تعاملات اجتماعی و ارتباطات چهره به چهره را در میان آن­ها به دنبال داشت تا آنجا كه ساكنان را نسبت به یكدیگر بیگانه ساخت. این در شرایطی است كه تجربه نشان می­دهد كه بهبود كیفیت محیط فیزیکی و اجتماعی و فضای پیاده‌راه‌های محله، به‌گونه‌ای كه شرایط را برای افزایش تعاملات اجتماعی در آن فراهم آورد، می ­تواند رنگ تعلق، حس هویت، حس اعتماد و درنتیجه­ آن همبستگی اجتماعی را در میان ساكنان تقویت كنند كه همگی از مؤلفه­ های مؤثر در شکل‌گیری سلامت اجتماعی به شمار می‌روند.

 

در این تحقیق، پژوهنده برآن است تا به بررسی و مقایسه دو محله با بافت متفاوت از یکدیگر یعنی محله­ی لب­خندق با بافت سنتی و محله­ی مهرآوران با بافت جدید در شهر یزد بپردازد و میزان سلامت اجتماعی ساکنین این دو بافت را مقایسه نماید. بنابراین به بررسی ساختار محیط اجتماعی و فیزیکی امروز شهر یزد و رابطه­­­ی میان این دو محیط و اینکه آیا این عوامل می­توانند بر روی سلامت اجتماعی افراد در دو محیط فیزیکی متفاوت تأثیر بگذارند، پرداخته می­ شود. ارائه راهکار برای تقویت نقاط مثبت و رفع موانع موجود و بالا بردن سطح سلامت اجتماعی محلات ازجمله نیاز­های زندگی در شهر است.

 

[1] World Health Organization (WHO)

 

[2] Health

 

[3] Goldsmith

باتوسعه جوامع بشری و گسترش روابط اجتماعی و اقتصادی كشورها ،توانایی و ظرفیت اقتصادی نقش مهم و تعیین كننده در سیاستها و روابط اجتماعی، فرهنگی و اقتصادی بین آنها ایفا می كند . هر میزان قدرت و توانمندی اقتصادی كشورها بیشتر باشد، پیشرفتهای علمی، سیاسی، نظامی، اجتماعی، فرهنگی و تكنولوژیكی آنها توسعه یافته تر است . این در حالی است كه امروزه حمل و نقل به جزء لاینفك زندگی بشری تبدیل و یكی از اركان اساسی شاخصه های رشد اقتصادی و توسعه اجتماعی است . در زندگی روزانه مردم ضمن تامین ، دسترسی، امكان انجام فعالیتهای مختلف را فراهم می آورد .

 

رانندگان معمولا در مسیر حركتی خود مكرر با تردیدهایی مواجه میشوند و احتمال مسیر نادرست ضمن مغشوش كردن ذهن راننده ، نگرانی او را افزایش و تمركز او را كاهش می دهد و زمینه بروز تصادفات را افزایش می دهد. از چند دهه گذشته كشورهای توسعه یافته به فكر چاره جوئی افتادند و یكی از راه حل های موجود را جا نمائی و نصب تابلو با اندازه و فونت مناسب و استاندارد می دانند. وافزایش ایمنی سفرهای جاده ای مستلزم ساماندهی علایم راه ها می باشد.

 

با گسترش زندگی ماشینی و افزایش روزافزون ترافیک در شهرها در مقابل فواید اقتصادی و رفاهی ناشی از گسترش ارتباطات و سرعت جابجائی کالا متأسفانه بر تعداد و شدت تصادفات وسایل نقلیه موتوری افزوده شده و ضایعات جانی و مالی ناشی از این تصادفات، بار سنگینی را بر جامعه شهری تحمیل کند. صدمات حوادث فیزیکی یک مشکل بزرگ برای سلامت عمومی و توسعه است که بنابر گزارش سازمان بهداشت جهانی سالیانه نزدیک به 12 میلیون نفر را از بین می برد و بین 20  تا 50 میلیون انسان را دچار آسیب و ناتوانی می کند( آیتی، 1381، ص 22 ) .

 

آمار بالای مرگ و میر و تلفات ناشی از تصادفات و هزینه های گزاف اجتماعی و اقتصادی و آمار مخرب فیزیکی و روانی و اجتماعی آن روی

 افراد و جوامع به حدی است که به عنوان یکی از مهم ترین موضوعات ، برای پژوهشات علمی به شمار می آیند. آمارهای مربوط به مرگ و میر نشان می دهند که تصادفات، در صدر علل مرگ و میر افراد فعال در زمینه های اقتصادی و اجتماعی جامعه قرار دارد. و در سایر نقاط جهان، نیز این امر به صورت مسئله ای عمده که سلامت و ایمنی عمومی را به خطر انداخته است جلوه گر شده است. در ایران نیز این مشکل به قدری پیچیده و خطرناک شده که موجب بروز حساسیت هایی در سطح عمومی شده است. در همین راستا می توان به تصادفات جاده ای اشاره نمود که به عنوان دومین عامل مرگ و میر ایران مطرح می باشد.( آیتی، 1381، ص 27 ).

 

افزایش روز افزون تردد خودروها درمحورمورد مطالعه با توجه به جاذبه های تفریحی ومسیر تردد تهران به شهرهای شمالی مشكلات خاص خود را به دنبال دارد وجانمایی صحیح تابلو و علائم باعث هدایت درست وسایل نقلیه عبوری می گردد و تجهیزات ترافیكی در راه ها مهمترین راهنمای كاربران میباشد با توجه به افزایش تصادفات در محورهای استان به نظر می رسد بررسی جانمایی تجهیزات یكی از مهمترین راهكارهای پیشگیری از حوادث بوده و باید به این نكته توجه داشت كه داشتن استانداردهای طراحی برای علائم ترافیكی و خط كشی راه ها جهت استفاده كنندگان از راه برای هدایت وسیله نقلیه ضروری است. وطراحی مهندسی تجهیزات برابر استانداردها مهم است و باید با طیف وسیعی از رفتار انسانها هماهنگ باشد. علائم راه بایستی به شكلی منظم و مرحله ای اطلاعات لازم را ارائه نمایند تا از بروز هر گونه غافلگیری برای كاربران اجتناب نماید و در این راستا باز نگری علائم وتجهیزات برابر استانداردهای جهانی یكی از عوامل موثر وبنیادی در رفع معضلات ومشكلات ترافیكی محور مذكور می باشد. وبا عنایت بر حساسیت محور هر مرجعی كه مسئول نصب علائم و تجهیزات ترافیكی است، بایستی كاملا با مقررات نصب آشنا باشد كه نصب صحیح علائم در ایمنی تردد و سهولت شناسایی مسیر بسیار تضمین كننده می باشد(همان منبع). محقق با بررسی دقیق در خصوص مسئله تصادف به سوالاتی در خصوص آن برخورده و آن ها را مورد بررسی قرار می دهد .

 

در این فصل به بررسی موضوع پژوهش و ضرورت انجام آن و بیان اهدافی که مورد نظر است پرداخته می شود و در پایان نیز هر یک از متغیرها به صورت نظری و عملی مورد تبیین قرار گرفته است.

 

بیان مسئله

 

بررسی تصادفات نشان می دهد که عوامل بسیاری می توانند تاثیر گذار باشند از آن جمله می توان  به  عوامل مختلفی از قبیل انسان ، وسیله نقلیه ، شرایط جوی ، راه و … اشاره کرد. در بررسی عامل وسیله نقلیه به مواردی از قبیل مجهز بودن وسیله به ترمز ضد قفل و کیسه هوا پرداخته شده است.  از میان عوامل اصلی بروز تصادفات می توان به فصول مختلف سال اشاره کرد که از طرفی شرایط جوی در هر یک از آنها متغیر بوده و بر رفتار رانندگی تاثیرگذار است و از طرف دیگر، الگوی ترافیک در هر یک از فصل ها ویژگی های خاص خود را دارد و می تواند منجر به تغییر الگوی تصادفات، چه از حیث تعداد و چه شدت، شود. در این تحقیق با جمع آوری کروکیهای تصادفات در محور نور- چمستان در سال  90  تغییرات شدت تصادفات و تغییرات عوامل بروز تصادفات در فصل های مختلف بررسی شده است و عوامل مهمی را که کنترل آن از سوی پلیس راه ساده تر و اجرایی تر می باشد معرفی گردید . در این تحقیق به این سوال پاسخ داده شده است که شدت و عامل تصادفات در فصل های مختلف چه تغییراتی دارد؟

:
آنالیز اگزرژی یک روش آنالیز ترمودینامیکی است که بر اساس قانون دوم ترمودینامیک بوده و به صورت بسیار معنا دار و منطقی یک روش ثانوی و روشنگرانه جهت ارزیابی و مقایسه فرایندها و سیستم­ها ارائه می­ کند. به ویژه آنالیز اگزرژی منجر به ارائه راندمان­هایی می­ شود که مقیاس درستی از اینکه چگونه عملکرد واقعی به عملکرد ایده­آل نزدیک می­ شود، ارائه می­ کند و همچنین نسبت به آنالیز انرژی، دلایل و مکان­های افت­های ترمودینامیکی را به صورت بسیار شفاف­تر بیان می­ کند. بنابراین آنالیز اگزرژی می ­تواند به بهبود و بهینه سازی طراح­ها کمک کند.
در سال­های اخیر شاهد افزایش کاربرد و درک سودمندی روش آنالیز اگزرژی توسط صنعتگران، دولت­ها و دانشگاهیان بوده­ایم. همچنین روش آنالیز اگزرژی به سرعت در حال جهانی شدن است و امید است با به کار گیری این روش، از منابع انرژی موجود حداکثر بهره برداری صورت گیرد.
1-1- چرا آنالیز انرژی و اگزرژی؟
ترمودینامیک به توصیف رفتار، عملکرد و راندمان سیستم­ها در حیطه تبدیل انرژی از یک حالت به حالت دیگر می ­پردازد. آنالیز ترمودینامیکی رایج در وحله اول بر اساس قانون اول ترمودینامیک است که قانون بقای انرژی را بیان می­ کند. آنالیز انرژی یک سیستم تبدیل انرژی اساساً برآورد انرژی­های ورودی و خروجی از سیستم است. انرژی خروجی از سیستم به دو بخش محصولات و تلفات شکسته می­ شود. راندمان­ها اغلب به صورت نسبت کمیت­های انرژی سنجیده می­شوند، و اغلب به منظور ارزیابی و مقایسه سیستم­های مختلف به کار می­روند. برای مثال نیروگاه­ها، گرم­کننده­ها و یخچال­ها اغلب بر اساس راندمان­های انرژی یا مقیاس­های مطلوبیت انرژی مقایسه می­شوند.
به هر حال، راندمان­های انرژی اغلب منجر به گمراهی نیز می­شوند. زیرا آنها همیشه معیاری از چگونگی نزدیکی عملکرد سیستم به عملکرد حالت ایده­آل سیستم را ارائه نمی­دهند. علاوه بر این، تلفات ترمودینامیکی که درون یک سیستم به وجود می­آیند (یعنی فاکتورهایی که

 باعث انحراف عملکرد سیستم از حالت ایده­آل می­شوند)، اغلب به صورت صحیح همراه آنالیز انرژی تعیین و ارزیابی نمی­شوند. نتایج آنالیز انرژی می­توانند نشان دهند که ناکارآیی­های عمده درون بخش­های اشتباه سیستم وجود داشته و همچنین بیان راندمان تکنولوژکی، از آنچه به واقع وجود دارد متفاوت است.

آنالیز اگزرژی بسیاری از نقایص آنالیز انرژی را از بین می­برد. آنالیز اگزرژی بر اساس قانون دوم ترمودینامیک است و جهت تعیین علل، موقعیت و بزرگی ناکارآیی فرایندها بسیار مفید است. اگزرژی موجود در مقدار مشخصی انرژی در واقع برآوردی کمی از میزان مفید بودن آن انرژی یا به تعبیری کیفیت آن انرژی است. آنالیز اگزرژی تصدیق می­ کند که اگرچه انرژی نمی ­تواند تولید و یا نابود شود، اما از کیفیت آن می ­تواند کاسته شود و در نهایت می ­تواند به حالتی برسد که در آن در حالت تعادل کامل با محیط بوده و از این­رو قادر به انجام کار نخواهد بود.
برای مثال، در مورد سیستم­های ذخیره­سازی انرژی، با بهره گرفتن از آنالیز اگزرژی قادر هستیم پتانسیل ماکزیمم موجود در انرژی ورودی به سیستم را تعیین کنیم. تنها چنانچه انرژی دستخوش فرایندهای برگشت­پذیر باشد، این ماکزیمم پتانسیل حفظ شده و قابل بازیابی خواهد بود. در دنیای واقعی و به دلیل برگشت ناپذیر بودن همیشگی فرایندها، به هنگام بازیابی این پتانسیل با تلفات روبرو خواهیم بود.
جریان اگزرژی یک ماده در حال جریان زمانی بیشینه است که کار حاصل از آن هنگامی بدست آید که فرایند به صورت برگشت پذیر به حالت محیط برسد و تبادل جرم و حرارت تنها با محیط صورت گیرد. در اصل، آنالیز اگزرژی بیان می­ کند که محدودیت­های تئوریکی که در سیستم وجود دارد، آشکارا بیانگر این است که هیچ سیستم واقعی نمی ­تواند همه اگزرژی را حفظ نموده و تنها بخشی از اگزرژی ورودی به سیستم قابل بازیابی است. همچنین آنالیز اگزرژی محدودیت­های عملی را از طریق ارائه تلفات به صورتی که مقیاس مستقیمی از تلفات اگزرژی است، به شکل کمی مشخص می­ کند.
اصطلاح اگزرژی اغلب با عناوینی نظیر انرژی در دسترس، قابلیت استفاده، قابلیت انجام کار و … نیز به کار برده می­ شود. مصرف اگزرژی نیز اغلب بازگشت ناپذیری، کار تلف شده، اتلاف و … نامیده می­ شود. نامگذاری ترم­های اگزرژی منطبق بر نامگذاری تحلیل اگزرژی استاندارد کتاس[1] و همکاران او در سال 1987 می­باشد] 1[.
2-1- بالانس جرم، انرژی و آنتروپی
بالانس کلی یک کمیت در یک سیستم را می­توان به صورت زیر نوشت.
ورودی و خروجی به ترتیب به کمیت­های وارد شده و خارج شده از مرزهای سیستم اشاره دارند. تولید و اتلاف نیز به ترتیب به کمیت­های تولید شده و تلف شده (از بین رفته) در سیستم اشاره دارند. انباشتگی به افزودن (منفی یا مثبت) یک کمیت در درون سیستم اشاره می­ کند.
بالانس کلی بالا را می­توان برای کمیت­های جرم، انرژی، آنتروپی و اگزرژی نوشت. جرم و انرژی، بر اساس قوانین پایستگی (صرف نظر از واکنش­های هسته­ای) نه به وجود می­آیند و نه از بین می­روند. و لذا بالانس کلی بالا برای هر کدام از این کمیت­ها به صورت زیر نوشته می­ شود.
به واسطه وجود بازگشت ناپذیری­ها در طول فرایند، آنتروپی به وجود می ­آید اما از بین نمی­رود. این معادلات بالانس نشان می­ دهند که در یک بازه زمانی در یک سیستم چه اتفاقی می­افتد. در یک فرایند چرخه­ای کامل که حالت­های ابتدایی و نهایی سیستم یکسان است، ترم انباشتگی در همه معادلات بالانس صفر خواهد بود.
3-1- معادلات دقیق بالانس
در حالت کلی دو نوع سیستم در نظر می­گیریم: سیستم باز (جریان دار) و سیستم بسته (بدون جریان). در حالت کلی سیستم­های باز دارای بر هم کنش­های جرم، حرارت و کار می­باشند در حالی که سیستم­های بسته دارای بر هم کنش­های کار و حرارت می­باشند. ورورد جریان جرم و انتقال حرارت به سیستم و گرفتن کار از سیستم را معمولا مثبت تعریف می­کنیم.
[1] Kotas