یافتن پاسخی مناسب،كارآمد و موثر در برابر جرایم ارتكابی افراد بزهكار، همواره یكی از دغدغه‌های اصلی بشر بوده است. مروری بر تاریخ كیفرها نشان می‌دهد كه انسان‌ها در این زمینه تجربه‌های متنوع، گسترده و گاه وحشتناكی را پشت سر نهاده‌اند. اما امروزه از بسیاری از كیفرهای كهن كه روزگاری رواج داشته‌اند تنها نامی باقی مانده است. برخی از این گونه كیفرها كه هنوز در پاره‌ای از نظام‌های كیفری كاربرد دارند، در پرتو كیفری كه از چند قرن پیش به این سو، سیطرۀ خود را به عنوان گسترده‌ترین و رایج‌ترین شكل سازماندهی بزهكاران، بر نظام‌های عدالت كیفری اكثر كشورهای جهان گسترانیده است، تا حدود زیادی رنگ باخته‌اند. یكی از بحث برانگیزترین مجازات‌ها در حال حاضر مجازات زندان است. علیرغم انتقاداتی كه از اواخر قرن نوزدهم نسبت به سیستم زندانبانی و شرایط نامناسب زندان‌ها در كشورهای مختلف ابراز می‌شده است، حبس كردن هنوز معمول‌ترین مجازات برای مرتكبان جرایم سنگین در سراسر دنیاست، به طوری كه شاید نتوان یک سیاست كیفری بدون زندان را در ذهن مجسم نمود. بدین ترتیب با درك این نكته كه شعار حذف كامل زندان‌ها و استفاده از مجازات‌ها جایگزین نمی‌تواند در شرایط فعلی واقع‌گرایانه باشد، تلاش‌های انجام شده از سوی دولت‌ها، سازمان‌های بین‌المللی و سازمان‌های غیر دولتی مرتبط، معطوف به اصلاح وضع موجود برای برخورداری از یک نظام زندانبانی بهتر و كارآمدتر بوده است. منظور از این تلاش‌ها، از یک سو انسانی‌تر كردن شرایط زندان‌ها است.
توجه به این امر كه از میان خیل عظیم جمعیت كیفری زندان‌ها، برخی زندانیان كسانی هستند كه به خاطر جرایم سنگین محكوم به گذراندن تمامی عمر خود در زندان شده‌اند و برخی از آنها كسانی هستند كه به خاطر تخلفی نه چندان مهم، چند ماهی را در آنجا سپری خواهند كرد. برخی، مهمان دائمی زندان به حساب می‌آیند كه پس از چندین مرتبه رهایی، دوباره گرفتار جرم شده و راهی زندان گردیده‌اند و برخی دیگر افرادی هستند كه از سر تقدیر و به دلایلی همچون بدهی مالی و… سر از زندان در آورده‌اند و مهم‌تر از همه برخی از آن ها كسانی محسوب می‌شوند که تنها بر اساس اتهامی كه به آن ها وارد شده است و گاه می‌تواند نتیجه سوءتفاهم یا دسیسه چینی دیگران بوده باشد در زندان به سر می‌برند و چه بسا كه بی گناهی آنان نیز پس از مدتی اثبات گردد و از محیط زندان رهایی یابند، امری در خور توجه و تأمل می‌باشد. به عبارت دیگر امروزه زندانی را فرد منفور و مطرودی كه باید در سیاه چالههای تاریک و نمور به دور از اجتماع نگهداری شده و با تحمل درد، رنج، خفت و حقارت، كفارۀ گناه و رفتار ضد اجتماعی خود را بپردازد نمی‌دانند. برعكس، او را انسانی می‌دانند كه هر چند، مثل هر بشر جایزالخطای دیگر، مرتكب رفتار نادرستی شده، لیكن، مانند همه انسان‌ها، مستحق برخورداری از رفتای انسانی در حین تحمل مجازات و نیز قادر به اصلاح و باز اجتماعی شدن است. به عبارت دیگر، زندان‌های ایران اهمیت مضاعف می‌یابد. اولاً از این رو كه وجود شرایط غیر انسانی در زندان‌ها با اهداف بشر دوستانه اسلام و كرامت ذاتی كه انسان‌ها در این آیین الهی از آن برخوردارند در تعارض است و ثانیاً از آن جهت كه حبس گرایی مفرط در قوانینی مثل قانون تعزیرات 1375 و عدم تمایل قضات به استفاده از نهادهایی چون تعلیق و تخفیف مجازات،زندان‌های ایران را مملو از تعداد قابل توجهی از افرادی چون بدهكاران مالی، مرتكبان جرایم غیر عمدی، صادر كنندگان بی تقصیر چک‌های بلامحل و نظایر آن ها كرده كه این افراد را نمی‌توان به مفهوم واقعی كلمه جنایتكار و مستحق تحمل حبس‌هایی با شرایط سخت دانست.
سمت و سوی دیگر تلاش‌های انجام شده طی سالیان اخیر در کشورهای مختلف نیل به اهداف ارعابی و اصلاحی مجازات حبس بوده است، سیستم زندانبانی كه تأثیری در اصلاح محبوسین نداشته بلكه آن ها را حرفه‌ای‌تر از گذشته از زندان خارج می‌سازد و نقش ارعابی آن در باز داشتن زندانیان و سایر افراد جامعه كم رنگ است، نمی‌تواند یک سیستم موفق و افتخار آمیز باشد.
فصل اول : کلیات تحقیق
زندان و تأثیر آن در بزهكاری
1-1 بیان مسأله
علی رغم نظریات موافق و مخالفی كه در خصوص مجازات سلب آزادی بشر ( حبس ) ارائه شده است امروزه استفاده از این مجازات در تمام نظام‌های كیفری رواج دارد و شاید حذف آن از زرادخانه‌های كیفری در حال حاضر نه ممكن و نه منطقی باشد.
تأمل در آمار یک‌صد و هشتاد هزار نفری زندانیان در ایران و مجموعه سازمان‌های گسترده، بودجه و امكاناتی كه برای نگهداری، اصلاح و تربیت، باز پروری و همچنین در برخی موارد ارائه خدمات مراقبت بعد از خروج به این جمعیت گسترده صرف می‌گردد، اهمیت این موضوع و لزوم توجه بیشتر به جنبه‌های مختلف این مجازات را بیشتر نمایان می‌سازد.
بی تردید تفاوت‌های بسیاری میان این افراد در نوع جرم ارتكابی و نوع اتهام و مكانی كه در بند آن هستند وجود دارد. برخی از این جمعیت یک‌صد و هشتاد هزار نفری در مراكزی نگهداری می‌شوند كه از مکان‌های مناسب و از امکانات رفاهی مطلوب، كاركنان آموزش دیده و مبتنی بر برنامه‌های اصلاحی و تربیتی برخوردار می‌باشند و برخی دیگر از مکان‌هایی فاقد شرایط مطلوب، كه زندانیان پس از ورود به آن در معرض انواع آسیب‌ها، بیماری‌ها، تهدیدها و سوء استفاده‌ها قرارمی گیرند، كه در مواردی این امر می‌تواند توسط خود زندانیان صورت پذیرد. اما علی رغم تفاوتی كه میان این‌گونه زندانیان و مکان‌های نگهداری آنان به عنوان زندان وجود دارد، یک چیز در میان همۀ آن ها مشترك است. تك تك آن ها زندانانی محسوب شده و مكانی كه در آن به سر می‌برند صرف نظر از اسم‌های مختلف در نظر گرفته شده برای آن ها زندان محسوب می‌گردد. حال آنچه كه به عنوان زندان از آن نام می‌برند و لاجرم افراد در بند آن‌را، خواه كوتاه و خواه بلند مدت و خواه به عنوان بازداشت و خواه به عنوان مجازات، زندانی می‌نامند و در خور تدبر و تأمل می‌باشد. به راستی هدف ما از اجرای مجازات زندان چیست؟ اجرای مجازات زندان چه تأثیری بر زندانی، خانوادۀ وی و اجتماع دارد؟ آیا در بند كشیدن و محصور نمودن جسم زندانی به معنای در بند كشیدن تمامی حقوق اساسی زندانی است؟ آیا سلب آزادی فرد به معنای سلب سایر حقوق وی می‌باشد؟
در تحقیق حاضر كه از دو بخش تشكیل گردیده بخش اول به تبیین زندان و جایگاه آن در حقوق كیفری اختصاص یافته و سعی گردیده پاسخی شایسته نیز در لابه لای مباحث به این سئوالات داده شود. در بخش دوم حقوق زندانیان در ایران و عملكرد سازمان زندان‌ها در زندان مركزی اصفهان مورد بررسی قرار گرفته است.
1-2 اهمیت تحقیق
با پذیرش مجازات زندان به عنوان یک مجازات مهم در نظام عدالت كیفری كه با در بند كشیدن آزادی فرد، نقش خود را به عنوان یک كیفر در برابر جرم ارتكابی این فرد نشان می‌دهد، این سئوال مطرح می‌گردد كه آیا هدف ما از اجرای این مجازات، سلب تمام حقوق این فرد بوده است؟ و آیا این حبس باعث سلب سایر حقوق فرد زندانی نمی‌گردد؟ و سئوال مهم‌تر نهاد زندان باید چگونه باشد تا ضمن برخورداری از كارآمدی لازم به عنوان یک كیفر،حقوق اساسی زندانیان را نیز تا حد مطلوب رعایت نماید؟
درك جنبۀ انسانی و حقوق بشری حبس امری بسیار ساده و نیاز به فلسفه بافی و استدلال‌های گوناگون ندارد.كافی است هر كس چشم خود را در لحظه‌ای فرو بندد و با خود بیاندیشد كه اگر هرآینه روزی از سر تقدیر، و به هر دلیلی سر از زندان در آورد چه انتظاری از این نهاد می‌تواند داشته باشد و متوقع چه راهكارهایی خواهد بود كه در عین حال كه وی را متوجه و ملزم به جبران خطای خود نماید به گونه‌ای كافی در برابر مخاطرات احتمالی كه منجر به تباهی و نابودی‌اش می‌گردد محافظت نماید.
متأسفانه علی رغم آفت‌ها و مخاطرات گوناگون تعریف شده برای مجازات حبس و لزوم استفاده از این مجازات به عنوان آخرین راه حل، روز به روز شاهد افزایش تعداد زندانیان در سراسر جهان و کشور خودمان می‌باشیم. در كشور ما با توجه به تورم قوانین كیفری و استفاده از اهرم مجازات حبس به عنوان یک مجازات اصلی حتی در مورد تخلفات نه چندان مهم چون بدهی مالی، ارتكاب جرایم غیر عمد و…، آفات و مضرات زندان و تأثیر نامطلوب آن بر فرد زندانی، خانوادۀ او و كل جامعه، توجه بیشتر به حقوق اساسی زندانیان، را ضروری می کند.
متأسفانه عموم مردم جامعه نه تنها از شرایط بد زندان‌ها مشكلات و آفات زندان،متأثر و متألم نمی‌گردند بلكه اطلاع از برخی حقوق زندانیان موجبات نارضایتی و اعتراض آن ها را نیز فراهم می‌گرداند.
صرف نظر از تمامی موارد ذكر شده و جنبه‌های انسانی و حقوق بشری زندان، اگر صرفاً از دیدگاه اصلاحی و تربیتی به مقولۀ حبس نگاه كنیم آیا در زندان‌هایی كه علاوه بر آزادی زندانی، وی را از سایر حقوق انسانی‌اش محروم می‌کنیم و او را در شرایط حقارت آمیز و خفت بار نگهداری می‌کنیم، به جای اصلاح و بازپروری، موجب سقوط و غلتیدن هرچه بیشتر زندانی از مقام انسانیت نمی‌گردیم؟ آیا صحیح می‌باشد در زندان‌هایی كه زندانی تحت شرایط غیر انسانی و تحقیر آمیز نگهداری می‌شود توقع داشت در این شرایط و پس از آزادی این فرد از خود رفتارهای انسانی بروز دهد؟
لذا علاوه بر دیدگاه حقوق بشری و انسان دوستانه، جهت رسیدن به اهداف اصلاحی و تربیتی زندان‌ها و كاهش آفت زندان و تأثیر نامطلوب آن بر جامعه و زندانی باید هر چه بیشتر حقوق انسانی زندانیان را شناخت و در جهت تثبیت و احقاق آن اقدام نمود و این پایان نامه تلاشی جزیی در این راه می‌باشد.
1-3 اهداف تحقیق
مهم‌ترین اهداف این تحقیق به شرح ذیل می‌باشد :
1- بررسی و شناخت برخی از حقوق كه در آیین نامۀ اجرایی سازمان زندان‌ها برای زندانیان پیش بینی شده است.
2- ارزیابی عملكرد سازمان زندان‌ها در ایران در راستای اجرای حقوق پیش بینش شدۀ زندانیان در آیین نامۀ اجرایی سازمان زندان‌ها و اقدامات تأمینی و تربیتی.
3- بررسی و تطبیق حقوق پیش بینی شده برای زندانیان در ایران با حقوقی كه در حداقل قواعد استاندارد سازمان ملل متحد برای زندانیان پیش بینی شده است.
4- ارزیابی حقوق زندانیان در اردوگاه مركزی اصفهان و عملكرد سازمان زندان‌ها در این استان.
1-4 سئوالات و فریضههای تحقیق
آیا آیین فعلی سازمان زندان‌ها علی رغم اصلاحات متعددی كه در آن صورت گرفته است می‌تواند ما را در جهت نیل به اهداف اصلاحی و تربیتی مجازات حبس موفق كند؟ آیا در آیین نامۀ سازمان زندان‌ها جنبه‌های انسانی و حقوق بشری مجازات حبس به طور كامل مدنظر قرار گرفته است؟
آیا جهت اجرای این آیین نامه امكانات و تسهیلات لازم در اختیار سازمان زندان‌ها قرار گرفته است؟
آیا سازمان زندان‌ها نسبت به اجرای كامل مفاد آیین نامه اقدام می کند؟
1- به نظر می‌رسد حقوقی كه در آیین نامۀ سازمان زندان‌ها برای زندانیان پیش بینی شده است جوابگوی تمام نیاز زندانیان نمی‌باشد.
2- به نظر می‌رسد وضعیت حقوق زندانیان در ایران، در برخی از موارد، از حداقل حقوقی كه در حداقل قواعد رفتار سازمان ملل متحد پیش بینی شده است كمتر می‌باشد.
3- به نظر می‌رسد تمام حقوق پیش بینی شدۀ زندانیان، در آیین سازمان زندان‌ها در حاضر توسط سازمان زندان‌ها اعمال نمی‌گردد.
4- به نظر می‌رسد با توجه به حجم زیاد ورودی افراد به زندان‌ها، امكانات فعلی سازمان زندان‌ها جوابگوی تمام نیاز زندانیان نمی‌باشد.
1-5 روش تحقیق
تحقیق حاضر كه نوعی تحقیق كاربردی می‌باشد در دو بخش تهیه شده است كه بخش اول تحقیق نظری بوده و به روش کتابخانه‌ای و فیش برداری از منابع کتابخانه‌ای تهیه شده است. در بخش دوم همانند بخش اول كه در آن علاوه بر استفاده از منابع کتابخانه‌ای از مصاحبه‌های صورت گرفته از مسئولان سازمان زندان‌ها در استان اصفهان ( مدیر كل سازمان زندان‌ها در استان اصفهان، سرپرست زندان مركزی استان اصفهان و معاونان وی)، زندانیانی كه در اندرزگاه های مختلف زندان مركزی اصفهان بوده‌اند و نیز مشاهدات عینی كه از بخش‌های مختلف اردوگاه مركزی اصفهان به عمل آمده است، استفاده شده است.
1-6 پیشینۀ تحقیق
در كشور ما از میان كتب موجود چند كتاب قدیمی در زمینۀ زندان و مسائل مربوط به آن از خانم دكتر تاج زمان دانش و آقایان دكتر محمد باهری و دكتر جاوید صلاحی وجود دارد كه در آن ضمن بررسی زندان، به طور مختصر و مفید به حقوق زندانیان نیز اشاره شده است. در سال‌های اخیر کتاب‌هایی از سوی مركز آموزشی و پژوهشی سازمان زندان‌ها كه اكثر آن ها ترجمه کتاب‌ها و منابع خارجی می‌باشد از طرف انتشارات این مركز (انتشارات راه تربیت) چاپ شده است. همچنین تحقیقاتی به صورت جسته و گریخته توسط مراكز آموزشی و پژوهشی زندان‌های مختلف كشور صورت گرفته است. مقالاتی اندك نیز توسط برخی از اساتید رشته حقوق و جامعه شناسی و رشته‌های مرتبط و دانشجویان رشته حقوق در مجلات دانشگاهی وجود دارد. در تحقیقاتی خارجی، مطالعات و پژوهش‌های زیادی در هر مورد وجود دارد. و همان طور كه عرض شد بسیاری از کتاب‌هایی كه در حال حاضر در ایران چاپ شده است ترجمه منابع خارجی می‌باشد.
1-7 زندان و جایگاه آن در حقوق كیفری
حبس یكی از انواع مجازاتی است كه برای فرد مجرم وضع شده است، حبس نمودن فرد نتیجۀ مستقیم بزهی است كه توسط بزهكار در جامعه صورت پذیرفته است. یكی از مهم‌ترین اهداف حبس یا سلب آزادی فرد، تأثیر اصلاحی این مجازات بر فرد بزهكار و اشخاص دیگری كه از بیرون به محكوم علیه می‌نگرند می‌باشد. این تصور كه هر چه وضعیت مشقت بار تری را در زندان‌ها برای مجرمین به وجود آوریم، و هر چه بر بزهكار محبوس سخت گیری بیشتری بشود و هرچه او را از حقوقی كه می‌توان برای یک انسان در نظر گرفت بیشتر محروم نماییم، بهتر و بیشتر از گذشته می‌توان به اصلاح فرد و در نهایت جامعه پرداخت، نمی‌تواند تصوری صحیح باشد و چه بسا با اجرای این روش‌ها نه تنها به جنبه‌های اصلاحی مورد نظر دست پیدا نمی‌کنیم بلكه نتایج معكوس عاید ما می‌گردد. در این فصل سعی شده ابتدا تصویری روشن از حبس در قالب بیان تاریخچه حبس و جایگاه حبس در حقوق كیفری ارائه گردد، سپس به نقش حبس در جرم زایی و پیشگیری از وقوع جرم پرداخته شود.
1-8 مبحث اول : تعریف حبس، تاریخچه و جایگاه آن در حقوق كیفری
وقتی سخن از حبس به میان می‌آید، ناگزیر مفاهیم زندان و زندانی نیز متبادر به ذهن می‌گردد كه رابطه تنگاتنگی با یكدیگر دارند. بنابراین در این مبحث سعی می‌گردد هم از حبس به عنوان مجازات و هم از حبس به عنوان زندان به موازات هم بحث گردد. سپس تاریخچۀ این مجازات در جوامع بشری و در اسلام و در نهایت از میان دیدگاه‌های مختلفی كه نسبت به این مجازات وجود دارد دیدگاه‌های مرتبط با اصلاح و بازپروری بزهكاران مورد بررسی قرار می‌گیرد.
1-8-1 گفتار اول – تعریف و تاریخچه حبس
1-8-1-1 تعریف حبس
جهت آشنایی بیشتر با تعریف و مفهوم حبس در دو قسمت جداگانه از لحاظ لغوی و اصطلاحی این مقوله به شرح ذیل مورد بررسی قرار می‌گیرد. همان طور که گفته شد گاهی مراد از حبس ذكر آن به عنوان نوعی از انواع مجازات و گاهی از آن تحت عنوان محبس و مكان نگهداری تعبیر می‌شود.
1-8-1-2 معنای لغوی حبس
حبس در لغت به معنای منع كردن، بازداشتن،زندانی كردن و دیگر معانی مشابه آمده است.
در فرهنگ عمید واژه حبس به بازداشتن، زندانی كردن، بازداشت و نیز به زندان معنا شده است [1]. در لغت نامه دهخدا، حبس عموماً به معنای زندانی كردن، زندانی، توقیف بند و بستن آمده است [2].
در فرهنگ جامع نوین (عربی به فارسی) ترجمه المنجد نیز حبس به معنای منع كردن و احاطه ساختن چیزی به چیز دیگر آمده است[3]. در دایره المعارف علوم اسلامی قضایی آمده است:
«1- حبس در لغت به معنای منع كردن است، زیرا كسی كه حبس می‌شود ممنوع از خروج از مكان معین است. حبس به معنای حبس و زندان نیز آمده است…
2- حبس شرعی: حبس شرعی حبس در مكان معین نیست، حبس شرعی این است كه شخص را از آزادی عمل در رفت و آمد و توقف باز دارند، یا او را از این كارها محدود كنند.پس ملازمت مدیون از جانب این یک نوع حبس شرعی است[4].»
فرم در حال بارگذاری ...