وبلاگ

:

 

1- بیان مسأله

 

حمد و سپاس خدای را که نعمت‌های بیکرانش را بر ما ارزانی نمود و قرآن را برای هدایت بشر نازل فرمود و درود فراوان بر اشرف پیامبران، نبی گرامی اسلام (ص) و خاندان پاکش (ع) و یاران و پیروان آن حضرت باد.

 

مسئله­ وفای به عهد یکی از کاربردی­ترین آموزه­های دین مبین اسلام بوده و از مهم­ترین واجبات الهی به شمار می­رود. پایبندی به عهد و پیمان یک اصل جهانی بوده و از امهات فضایل به شمار می­رود و همه­ی مردم جهان از هر قاره و اقلیمی با تمام اختلافاتی كه در افكار و تمایلات دارند در این اصل ریشه­دار و عمیق وفای به عهد اتفاق نظر دارند و عهدشکنی را خیانت و رعایت عهد و پیمان را فضیلت می­شمارند. از آنجا که زندگی در اجتماع و جامعه جزء لاینفك حیات بشری است و برای آنكه از قوام و دوام برخوردار باشد نیازمند مجموعه ­ای از قوانین و اصول است كه برخی از آن­ها در قالب قوانین مصوب و مكتوب جای می­گیرند و برخی دیگر اگر چه در قانون مدون و مصوبی ثبت و ضبط نشده ­اند ولی قوانین فطری­ای هستند كه در نهاد آدمی قرار داشته و آدمی بالفطره خود را ملزم به رعایت آن­ها دانسته و تجاوز از آن­ها را برای خود جایز نمی­داند زیرا می­داند كه هرگونه تخطی از این قوانین فطری می ­تواند حیات توأم با آرامش او را در دنیا به مخاطره انداخته و با نابودی مواجه سازد. قوانینی همچون راستگویی، ادای امانت، احترام به حقوق دیگران و غیره. از جمله این قوانین فطری یكی هم قانون «وفاء به عهد» است. قانونی الهی و انسانی كه همه­ی انسان­ها فارغ از هر دین و آیینی خود را ملزم به رعایت آن می­دانند تا جایی كه بنا به فرموده بزرگان دین حتی مشركان جاهلی نیز خود را ملزم به رعایت آن دانسته و تجاوز از آن را برای خود گناهی نابخشودنی می­دانستند. دین اسلام که کامل­ترین دین آسمانی است، تمام جوانب زندگی بشر در دنیا و آخرت را مورد توجه قرار داده و مسیر صحیح تکامل را فرا روی بشر قرار داده است. از این روست که دین اسلام به عنوان اکمال و اتمام اخلاق بشر معرفی شده است. منابع دین اسلام (قرآن، آموزه­ها  و سیره و کتب علمای اخلاق و فیلسوفان مسلمان) منبع عظیم مسائل اخلاقی است و سرچشمه اصلی احکام و مسائل اخلاقی در میان مسلمانان  محسوب می­ شود و دلیل اینکه در این پژوهش به آموزه­ها و سیره نبوی استناد شده است این است که آموزه‌ها و سیره­ی نبوی  به عنوان  یکی از منابع اصلی اخلاق اسلامی مطرح است.

 

 یکی از مسائل مهمی که در  اخلاق اسلامی مطرح است، مسئله­ وفای به عهد است که در منابع دینی ما نمونه­های فراوانی از آن وجود داشته و همواره مورد تاکید دین اسلام بوده است. لذا این تحقیق بر آن شده است تا  مسئله­ وفای به عهد و جایگاه آن در اخلاق اسلامی از حیث اقسام و جایگاه آن در قرآن و آموزه­ها و همچنین در  فیلسوفان مسلمان بررسی کند و به  شرایط و احکام وفای به عهد و دلایل وفاداری و عهدشکنی و ثمرات و زیان­های آن بپردازد.

 

گفتنی است پرداختن به وفای به عهد در اخلاق اسلامی، فراتر از تحقیق حاضر بوده و نیازمند تحقیقات گسترده­تری است. بنابراین پایان‌نامه حاضر را باید تنها به عنوان درآمدی بر این موضوع دانست.

 

2- سوالات تحقیق

 

آنچه در این پایان‌نامه در صدد آن هستیم جواب دادن به سوال­های زیر است.

 

سوال اصلی:

 

1- وفای به عهد در اخلاق اسلامی با تأکید بر آموزها و سیره‌ی نبوی چیست؟

 

سوال­های فرعی:

 

1- معانی مرادف و مخالف عهد کدام­اند؟ 

 

2- آیا وفای به عهد اقسامی دارد؟ چه نوع اقسامی دارد؟

 

3- آیا وفای به عهد یک فضیلت است؟ چه نوع فضیلتی است؟ با کدام یک از فضایل ارتباط بیشتری دارد؟ 

 

 

 

4- وفای به عهد در جنبه­ های مختلف اخلاقی و فقهی و حقوقی چه حکمی دارد و  اگر در مقام عمل با دیگر ارزش­ها تعارض داشته باشد چه باید کرد؟

 

3- فرضیات تحقیق

 

در مقام پاسخ­گویی به پرسش­های فوق، می­توان پاسخ زیر را مطرح کرد:

 

1- وفای به عهد دارای یک معنای عام است و شامل مجموعه گسترده­ای از واژه­ های دیگری مثل میثاق و پیمان و وعده می­ شود.

 

2- عهد در رابطه خدا و انسان­ها و حتی با خود نیز  بسته به اهداف عهد دارای اقسامی است وبه تبع وفای به عهد نیز اقسام مختلفی پیدا می­ کند.

 

3- وفای به عهد از فضایلی است که با دیگر فضایل اخلاقی همچون عدالت، صداقت و امانت­داری ارتباط دارد.

 

4-  وفای به عهد در همه جنبه ­ها حکم وجوبی دارد و با بعضی از ارزش‌ها در مقام عمل تعارض دارد لذا باید با اولویت­ بندی مسائل بر مبنای قرآن کریم و آموزه ­های نبوی، این تعارض را برطرف کرد.

 

4- پیشینه تحقیق

 

 امروزه در زمینه «وفای به عهد» کتاب­ها، پایان‌نامه‌ها و مقالات متعددی به نگارش در آمده است که حاکی از توجه محقّقان به این امر است. با این وجود، تحقیق و پژوهش درباره «وفای به عهد در اخلاق اسلامی» و حتّی مرتبه­ای کلی‌تر، در «بعد اخلاقی وفای به عهد» سابقه چندانی ندارد و بیشتر به جنبه دینی و حقوقی این موضوع در جامعه پرداخته شده است.

 

در حال حاضر، با توجّه به بررسی­های انجام‌شده کتاب یا پایان نامه و یا حتی مقاله­ای مستقل تحت عنوان «وفای به عهد در اخلاق اسلامی با تكیه بر آموزه­ها و سیره­ی نبوی» یافت نشد. با این حال تحقیقاتی چند در ارتباط با این موضوع صورت گرفته است که به صورت پراکنده مطالبی نقل نموده ­اند و با موضوع بی‌ارتباط نیست. از جمله آن­ها می­توان به کتاب­هایی نظیر معراج السعاده از ملا احمد نراقی ، گناهان کبیره از آیت الله دستغیب و نقطه‌های آغاز در اخلاق عملی از مهدوی کنی  و غیره اشاره کرد که صفحاتی را به توضیح این موضوع مهم اختصاص داده­اند و پایان­ نامه ­ها و مقالاتی در این مورد البته نه به این صورت که مورد بحث ما است، به نگارش در آمده است از جمله:

 

1- «عهد و پیمان در قرآن و روایات» نوشته­ی  راضیه قربانی.

 

2- «وفای به عهد در قرآن و سنت و نتایج فردی و اجتماعی آن در جامعه» نوشته­ی صدیقه نظری.

 

3- مقاله «وفا به عهد و پیمان» از آیت الله جوادی آملی. 

 

4- مقاله «وفای به عهد» نوشته احمد باقری.

 

5- اهمیت و ضرورت تحقیق

 

امروزه شاید بتوان گفت که بزرگ­ترین بحران بشریت، بحران اخلاق است که بر تمامی زوایای زندگی انسان تأثیر گذاشته است. بیشتر افراد و جوامع دچار كارشكنی و عدم پایبندی به عهدها و قول و قرارهایشان می‌باشند و نسل امروزی در بستر امراض روان‌پریشانی و سرگردانی دست و پنجه نرم می‌كند، بشر سرگشته و برگشته از مسیر فطرت و معرفت چنان دور شده است كه تنها یک ندای رسای آسمانی زیر لوای روحانی وحی و امداد، می‌تواند به راهش آورد و در تنگناها و پرتگاه­های این سرزمین ظلمانی آنچه خاطر خسته آدمی را مكدر و مشوش می‌كند جای همیشه خالی ایمان و اخلاق است كه از توابع و نتایج این خلأ روحی، دردهای نامرئی و جان­فرسایی هم چون عهدشكنی و دروغ‌پردازی سر از لانه در می‌آورند، انگار بشر تمام راه­های سعادت و سیادت را آزموده و خوشبختی خویشتن را در بیراهه و كجراهه رفتن دانسته است و این شاهراه انحطاط و سقوطی است كه بزرگ‌مردان عالم را به میدان جهاد و اجتهاد كشیده است. بنابراین امروزه علی­رغم پیشرفت­های چشمگیر بشر در عرصه فناوری، بیش از هر زمان دیگری بشر مستلزم پایبندی به عهدهاست و پرداختن به مسئله وفای به عهد در اخلاق بیش از هر زمان دیگری لازم می­نماید و چون اسلام یک دین جهانی است، پرداختن به این مسئله از دیدگاه دین اسلام و آموزه‌های نبوی می ­تواند راهگشا باشد.

 

با نهایت تأسف و تأثر باید اذعان كنیم كه این قانون الهی در جامعه ما طی سالیان اخیر كم­رنگ شده و ما علی­رغم تأکیدات فراوان آیین آسمانی ما، در عمل به آن سستی كرده و خود را چندان پایبند عمل به آن نمی­دانیم و در حال حاضر با دور افتادن جامعه از تعالیم عالیه اسلام كار به جایی رسیده كه ما برای عهد و پیمان­های كتبی و نوشتاری خود نیز اهمیتی قائل نشده و به آسانی آن­ها را زیر پا می­گذاریم و آمارها هرج‌ومرج­ها و  دعواها و مشکلاتی که بر اثر بی­توجهی به تعهدات پیش می ­آید رو به افزایش است و خود دلیلی بر این سخن است. لذا لازم دانستم که به این موضوع مهم بپردازم.

 

6- روش تحقیق

 

روش تجزیه و تحلیل این پژوهش، روش توصیفی ـ تحلیلی و روش گردآوری اطلاعات و مطالعات آن، کتابخانه­ ای است و دامنه­ تحقیق نیز آیات و روایات اسلامی و همچنین کتب فیلسوفان مسلمان و علمای اخلاق است. در سیر مباحث از یک سو آیات و روایات مربوط به بحث را مورد استفاده قرار داده و از سوی دیگر دیدگاه‌های ارائه‌شده از سوی علما و اندیشمندان مسلمان را ملحوظ خواهیم کرد و از تفاسیر معتبر و نیز منابع ارزشمند دیگری که با موضوع تناسب دارد، استفاده خواهیم نمود.

 

در نگارش این تحقیق تا حد توان تلاش شده است به منابع مهم هم در عرصه­ اخلاق و نیز متون دینی (آیات و روایات) مراجعه شود. البته بیشتر مباحث تحقیق بر استفاده از آیات و روایات معتبر تمرکز یافته است. بعضی از آیات و روایات، در لابه­لای مطالب تکرار شده‌اند. هدف از این کار برداشت نکات جدید از زاویه­ های گوناگون بوده و درعین‌حال برای اختصار، از تفصیل و بررسی بسیاری از مطالب خودداری شده است.

 

به سیر منطقی مباحث در تحقیق توجه شده است. بدین­سان که ابتدا به مفهوم عهد پرداخته و سپس اقسام عهد را آورده ­ایم و به دنبال آن به بسط موضوع وفای به عهد در اخلاق پرداخته شده است  و در ادامه به  شرایط و احکام وفای به عهد از نظر فقهی، اخلاقی و حقوقی پرداخته شده است.

 

7- چینش مطالب

 

پژوهش حاضر در چهار فصل تنظیم شده است:

 

نخست به کلیاتی می­پردازیم که نسبت به جنبه­ های گوناگون موضوع عمومیت دارد و می‌توان به عنوان مدخل به آن نگریست. سپس به تعریفات و بررسی مفاهیم کلیدی تحقیق مثل: ، وفا، عهد، اخلاق و سیره می­پردازیم.

 

در فصل دوم، بحث اقسام عهد و یا همان وفای به عهد را بیان خواهیم کرد.

 

در فصل سوم، وفای به عهد در اخلاق و رابطه آن را با فضایل دیگر توضیح خواهیم داد. 

 

و سرانجام در فصل چهارم شرایط و احکام وفای به عهد را بررسی خواهیم کرد.