وبلاگ

پژوهش حاضر، به بررسی روش­های کشف اختلاف و تعارضدر روایات، در بخش فقهی کتاب مرآة العقول فی شرحِ أخبار آلِ الرَسول(جلدهای 13 تا 24) علامه محمد باقر مجلسی می ­پردازد. از آن­جایی­که همواره در میان احادیث امامان (علیهم السلام)،اخبار مختلف و متعارض یافت می­ شود،مسأله­ ضرورت حلّ اختلاف در روایات و کشف و شناسایی علل و عوامل ایجاد تعارض، از دیرباز از مباحث مهم و دغدغه آور محدّثان، فقیهان و متکلمان بوده است که در نهایت سبب پدید آمدن علم «مختلف الحدیث» گردید.عالمان و دانشمندان حدیث، برای حلّ اختلاف و تعارض در اخبار، قوانین و روش­هایی وضع کردند تا شبهات موجود پیرامون حدیث را پاسخ­گو باشند. علامه مجلسی در طول عمرش، تمام همتش را به نشر روایات اهل بیت (علیهم السلام) اختصاص داده است. ایشان علاوه بر تبحر بالایشان در فقه، قدرت تصحیح روایات و احادیث را به خوبى دارا بود همان­گونه كه این قدرت و ژرف نگرى خود را در مرآة العقول به نمایش گذارده است. وی، با قرار دادن اخبار مشابه در کنار یکدیگر و جمع آوری احادیث مختلف، امکان ملاحظه­ی تعارض روایات را بیش از پیش فراهم کرد. این پژوهش براساس روش توصیفی –  تحلیلی است که در آن، هفت نوع از روش­های کشف اختلاف در کتاب مرآة العقول (جلدهای 13 تا 24)، مورد بررسی قرار گرفته است. این موارد عبارتند از:حمل روایات متعارض بر تقیه؛ حمل براختلاف سبب صدور روایت؛حمل فعل وجوب (امر)، بر استحباب و فضیلت؛ حمل روایات بر تعدّد تفاضل و مراتب مکلفین؛حمل روایات بر حکومت (تفاوت روایات در صورت توسعه و تضییق از نظر: زمان و …)؛حمل روایات بر تخییر (دارای اختیار در انجام هریک از آن دو روایت)؛حمل روایات بر اختلاف مراتب راویان (از نظر جهل، سهو، نسیان و ضبط) می­باشد.

1-1- مقدّمه

شکی نیست که دانش حدیث، مادر علوم اسلامی است و اهمیت فراوانى در اسلام دارد. در حقیقت، حدیث در فقه اسلامى، پس از قرآن، از منابع اصلی دین اسلام می­باشد که تأمین کننده­ احکام شرعی (نیاز فطری) بشر است و هرچه که با نیاز بشر سرو کار داشته باشد قطعا جایگزینی ندارد تا انسان را برای رسیدن به سعادت دنیوی و اخروی یاری رساند؛ بنابراین احادیث رسیده از معصومان (علیهم السلام)، نزد شیعه جایگاهی مهم دارد و کسی در اعتبار و حجیّت آن تردید نمی­ کند و همگان عمل بر طبق آن را لازم می­شمارند. علاوه بر این، درعلوم مختلف دیگری چون: تفسیر، کلام و … نقش بنیادین داشته ودارای کارکردهای بسیار با ارزشیاست.

در واقع، علم حدیث زمانى پدید آمد كه مسلمانان كوشیدند احادیث واقعى را از احادیث جعلى تشخیص دهند؛ زیرا حدیث در طول تاریخ،دارای فراز و نشیب­هایی بوده است و در اثر راه­یابی خطا و اشتباه در بخشی از احادیث معصوم­(ع)، موجب گشت فقیهان و محدثان در صددچاره­جویی برآیند و راه دست­یابی به احادیث صحیح و معتبر را مشخص نمایند. از این جهت، هر فقیه و حدیث پژوهی درصدد پاسخ گویی به این سؤالات است که: علت تعارض در کلام امامان معصوم چیست؟ و آیا این اختلاف و تعارض، مولود کلام معصوم است یا متأثر از عوامل بیرونی و خارجی آن؟ در پاسخ می­توان گفت: پدیده­ اختلاف و تعارض اخبار، علل و عوامل گوناگونی داشته است که برخی از آن­ها مربوط به کلام بشری و چگونگی ابلاغ قانون (تقیه­ی امام (ع) در بیان حکم شرعی، تعدد مراتب مکلفین و …)،  و بعضی دیگر مربوط به عوامل بیرونی و خارج از متن کلام (نقل به معنا، سهو راویان و …) است که همه­ی این­ها دست به دست هم داده و این تعارض را ایجاد نموده است(دلبری،1390: 92).

بنابراین؛ موضوع رفع تعارض اخبار در سر تا سر فقه کاربرد زیادی دارد؛ زیرا کمتر بابی از ابواب فقهی است که از روایات متعارض خالی باشد. از این رو، شناسایی راه­های حلّ تعارض اخبار از مباحث مهم در دریافت صحیح مفاهیم روایات است و یکی از ابزارهای راهبردی در استنباط احکام شرعی به شمار می­آید، تا آن­جا­که بدون آگاهی از آن، حکم الهی دست نیافتنی است. همچنین ابزار مهمی است که شبهات دشمنان اسلام و مکتب اهل بیت (علیهم السلام) را در هم می­شکند؛ زیرا اختلاف اخبار، همواره از اسباب طعن نحله­ها و فرقه­های مذهبی اسلام بر یکدیگر بوده است که امروزه در قالب شبهات مستشرقان  علیهِ اسلام، مطرح می­ شود که در نهایت، دانشمندان مسلمان با انگیزه­ رفع این شبهه، به نگارش کتبی در دانش مختلف الحدیث، دست زده­اند.

در کتب اولیه­ی حدیثی، احادیثی وجود دارد که در ظاهر اختلاف دارند و همواره شیوه­ دانشمندان ما بر این بوده است که صرفاً به جمع احادیث بپردازند و روایات اختلافی را رد کنند، اما برخی دیگر از دانشمندان با نوشتن شرح بر آن­ها، به رفع تعارض احادیث پرداختند که هر یک از این افراد دارای روشی هستند. یکی از شارحان، محمد باقر مجلسی است که با نوشتن شرح بر کتاب کافی کلینی به رفع تعارض اخبار پرداخت و آن را مرآة العقول نامید. بنابراین؛ در این پژوهش سعی شده است تا به روش توصیفی –  تحلیلی  و با تکیه بر قرائن ذکر شده­ی فوق، به رفع تعارض احادیث از دیدگاه علامه مجلسی در جنبه­ فقهی این کتاب ارزشمند بپردازیم و اثبات کنیم که تعارض به صورت حقیقی در روایات معصومین (علیهم السلام) وجود ندارد، چرا که شخص علامه و بسیاری از دیگر دانشمندان و محدثان اعتقادشان بر این است، که با توجه به عصمت امامان (علیهم السلام) و حکیمانه بودن سخنانشان و از همه مهم­تر صدور گفتارشان از منشأ وحی، ادعای نقص و تنافی در کلام آنان، محال است.