وبلاگ

تصویرشناسی یکی از رشته­های فرعی ادبیات تطبیقی است که در قرن نوزدهم در فرانسه تحت تأثیر آرای متفکرانی چون مادام­دوستال و هیپولیت­تن شکل گرفت در این دانش، تصویر بیگانه در آثار ادبی مورد مطالعه قرار­ می­گیرد. تصاویر از بیگانه در دسته­بندی کلی آن به تصاویر باز و بسته  بخش می­ شود. آن چه در تصویرشناسی مورد اهتمام است تصاویر­بسته است، چه تصاویر بسته تصاویر عمومیت یافته­اند. در تصویرشناسی برخی واژه ­ها کلیدی هستند، واژه­ هایی چون: این­جا، آن­جا ، دیگری و … . در این دانش مفاهیم اساسی وجود داردکه مهم­ترین آنها عبارتند از: کلیشه، الگوی قالبی، پیش داوری، تصویر، بازنمایی، سمبل و افسانه. آثار ادبی بر اساس این مؤلفه­ ها بررسی می­شوند.

در این پایان نامه اشعار سید اشرف­الدین گیلانی، ملک­الشعرای بهار و میرزاده­ عشقی به عنوان شاعرانی که در عصر مشروطه و پس از آن حضور داشتند بر اساس مفاهیم تصویرشناسی مورد بررسی قرارگرفته است.

دستاورد پژوهش ناظر بر این است که در اشعار این سه شاعر، بیگانگان به دو دسته­ی نیک و بد تقسیم شده ­اند، عموماً کشورهای غربی یا اروپایی ( انگلیس و روسیه)، کشورهایی استعمارگر، خون ریز و غاصب تلقّی شده ­اند، درحالی که کشورهایی چون ترکیه یا عثمانی، پاکستان، هندوستان، آذربایجان و حتی ژاپن کشورهایی مثبت قلمداد شده ­اند. با این که مباحث مهم سیاسی و اجتماعی، اندیشه­هایی وارداتی از غرب به ایران هستند، شاعران فوق از غربیان به نیکی یاد نکرده ­اند، با این وجود از شخصیت­های علمی و فرهنگی بیگانه چون: ادوارد براون، تاگور و کنفوسیوس به نیکی یاد شده است.

بیش­ترین تصویر منفی از کشورهای بیگانه در شعرهای بهار، عشقی و نسیم شمال به انگلیس و روسیه و مثبت­ترین تصویر به کشورهای شرقی و اسلامی اختصاص دارد. هرچند اختلافی از نظر نوع نگاه به دیگری در بین این شاعران دیده می­ شود. درحالی­که سیداشرف الدین بهترین تعابیر را به عنوان مثال، برای اعراب به­کار‌ می‌برد، عشقی در مقابل دیدگاهی عرب­ستیز دارد و همواره از گذشته تاریخی ایران پیش از اسلام و حمله­ی اعراب به ایران را یاد می­ کند. ملک­الشعرا اما شاعری ملی – مذهبی است و جامع­ترین تصویر­ها از بیگانگان، در شعر بهار بازتاب یافته است.

شعر به عنوان ابزار و اسبابی برای بیان احوال، افكار، عقاید و آمال انسان از دیر باز تا كنون مورد استفادة شاعران و گویندگان قرار گرفته است. این امر در ایران، كه یكی از كهن­ترین كشورهای جهان و از  پیشینة فرهنگی عظیمی برخوردار بوده؛ دارای سابقه و گذشته‌ای طولانیست. بعد از رواج شعر عروضی در ایران، شعر جایگاه خود را به عنوان یک رویكرد فرهنگی و قالبی برای بیان افكار، عقاید و احساسات باز كرد و در این راستا شاعران بزرگی ظهور كردند وآثار شگرفی پدید آمد. شاعران در این برهه، از موضوعات مختلف سخن به میان آورده‌اند. در این میان، شاعران و گویندگان بزرگ درباره‌ی ماهیّت شعر و شاعری و جایگاه آن دارای عقاید و آثاری هستند كه در نوع خود قابل بررسی و در خور درنگ و تأمّل می­باشد.

تحّولات سیاسی و فرهنگی در هر عصر تغییراتی را از نظركاركرد و اهمیّت شعر در پی داشته ونگاه شاعران به شعر بنا بروضع موجود، كاملاً متفاوت می­باشد. تأیید یا تكذیب شعر و همین طوركاركرد آن از نگاه شاعران مورد مطالعه در این ادوار، بستگی به نوع نگاه آنان از منظر فلسفی، دینی و سایر مسایلی دارد كه شاعر در آن  محیط پرورده و به  بار آمده است. ناصر خسرو  قبادیانی علی رغم آنكه شاعر و  گوینده‌ای تواناست، ولی به لحاظ تربیت دینی، چندان كار شاعری را بر نمی­تابد. مسئلة شعر و شرع تا مدّت­ها یكی از موضوعات چالش برانگیز میان شاعران در این اعصار بوده است.

شعر و ادبیّات، زبان حالات گوناگون بشراست. چنانکه می­توان از ابیاتی که شخص بر زبان می­آورد به شرایط روحی او در آن لحظه پی­برد. انسان در لحظات شادی ابیاتی نشاط انگیز بر زبان می راند و این گونه خرسندی خویش را ابراز می­ کند و یا برعکس، در لحظه­های اندوه و غم، ابیات حزن­انگیز و محزون می­سراید.

   فقر شاعر و ناتوانی او برای سرو سامان دادن به امور معیشتی زن و فرزند، بی­توجّهی زمامداران و دولت مردان به شاعران و اهالی فرهنگ وهنر درهر دوره، بیگانگی افكار و اندیشه‌های شاعران با روح حاكم بر جامعه، عدم التذاذ ذاتی شاعر از هنر خود و تن در دادن به خواست حاكمانی كه از شعر به عنوان ابزاری تبلیغاتی برای دستگاه حاكمه استفاده می­كردند، رواج شعر مدحی و بیزاری برخی از شاعران نسبت به این گونه شعرها، نگاه جزم اندیشانه به شعر و شاعری  و مقولة هنر و رقابت و چالش­های موجود میان علوم و فنون در هر زمانه از جمله مسایلی است كه سرچشمة  قضاوت و داوری شاعران را نسبت به شعر و شاعری در این ادوار پدید آورده است.

نگاه نكوهش‌گرانه و یا خوش بینانه به شعر و شاعری از نظركمّی و كیفی و تفاوت در مضمون و معنی در هرعصر و زمانه بنا به مقتضیات حاكم برشئون سیاسی و اجتماعی و فرهنگی در ادوار مورد مطالعه متفاوت است. وجود حكومت­های بیگانه با فرهنگ و هنر سرزمین ایران، بی­كفایتی و بی­لیاقتی زمامداران و بی­توجهی به علم وادب، حكومت حاكمان ایرانی تبار و دلسوز بر پرورش  هنرمندان و ادبا، رخدادهای سیاسی و گردبادهای  برخاسته از آن، جنگ­های خارجی و داخلی، فقر اجتماعی و ضعف اقتصادی دولت‌ها از جمله عواملی هستند كه بر افكار و گرایش شاعران  به مدح و یا ذّم شعر و هنر خود مؤثّر بوده است.

شاعران بزرگی نیز هستند كه در این دوران برای شعر و اهتمام به آن، هدفی بزرگ و بر مدار خرد و اندیشه قایلند. با آغاز قرن سوم، ایرانیان كه در اثر فشار اعراب به ستوه آمده بودند، زمینه‌ی خیزش‌های ملّی را در ایران فراهم می­كردند. مبارزه­ی ادبی و فرهنگی برای رهایی به طبع این تحولات به طور پرشوری آغاز شد. اوج این مبارزه  با خلق شاهنامه، شتاب بیشتری به خود گرفت. فردوسی با بازآفرینی تاریخ پرافتخار ایران و به كمك اساطیر آن، جان تازه‌ای در رگ فرزندان میهن دمید. زبان و تاریخ مردم ایران كه می­رفت تا به فراموشی و خاموشی بنشیند، در اثر این كوشش­ها، از خواب مرگ برخاست. فردوسی هدف خود را از آفرینش شاهنامه كه در واقع نوع نگرش او به شعر و شاعری و زمینه­ كاركرد آن می­باشد، زنده كردن تاریخ  و فرهنگ و غرور از دست رفته‌ی مردم ایران، بازسازی زبان و ادبیّات و هم چنین جاودانه كردن نام خود برمی­شمارد:

نمیرم از این پس كه من زنده‌ام                   كه تخـــــم سخن را پراكنده‌ام

 (فردوسی،230:1387)

این بررسی با نگاهی دقیق به شعر و آثار شاعران ایران از آغاز تا پایان قرن هفتم، نظرگاه این شاعران را دربارة شعر و شاعری و زمینه‌های كاركرد آن  با ارائه‌  شواهد و مداخل، بر اساس دسته بندی موضوعات برمی­سنجد .

در فصل نخست، كلیّات پژوهش كه مبتنی بر معّرفی ساختار تحقیق است، ارائه می­گردد. در فصل دوم، نگارنده نگاهی دارد به جوهره، ماهیت و زمینه‌های كاركرد شعر، در این بخش ضمن ارائة دیدگاهای متفاوت اصحاب نظر، رویكرد نظریه­ های آنان بررسی می­ شود. در فصل سوم، تاریخ شعر ایران از آغاز تا پایان قرن هفتم كه در بر گیرندة  هدف این پژوهش است مورد بررسی قرار می­گیرد. نگارنده

 ضمن نگاهی به رخدادهای سیاسی و اجتماعی در این ادوار به بررسی تحوّلات ادبی و تاریخ شعر، می پردازد. فصل چهارم، که به بحث و بررسی  شعراز دیدگاه قرآن مجید و آیات و روایات می ­پردازد. نگارنده ضمن بررسی آیات و روایات نظریات موافق و مخالف را در این زمینه برمی­سنجد. در فصل پنجم كه بدنة اصلی این پژوهش را به خود اختصاص داده است؛ نگارنده با ارائة شواهد و مداخل به بحث و بررسی نظریات شاعران پارسی زبان در ادوار مورد مطاله می ­پردازد و در دو  بخش  زمینه ­های نكوهش و ستایش شعررا از نظر این شاعران، با طبقه ­بندی موضوعی هدف قرارداده است. در فصل ششم، نتیجه ­گیری و یافته‌های تحقیق  ارائه می­گردد.

 1- 2- هدف تحقیق

هدف این تحقیق، بررسی نظر و آرای شاعران و سخن پردازان  پارسی زبان در بارة شعر و شاعری و جایگاه و منزلت آن از آغاز تا پایان قرن هفتم است. این بررسی با ارائة شواهدی از  دیوان‌ها و آثار شاعران تا پایان قرن هفتم، نظر آن را به اهمیّت شعرو جایگاه شاعران از دو منظر مثبت و منفی می­نگرد و با تحلیل علل و عوامل آن، بررسی خود را  شكل می­دهد.

1-3- پیشینه‌تحقیق

مطالعات و بررسی­ها نشان می­دهد که تا كنون اثر مستقل و بخصوصی  درباره­ی  بررسی جایگاه شعر و شاعری در آثار شاعران وگویندگان پارسی­گوی تا پایان قرن هفتم انجام نگرفته است. بررسی عناوین پایان نامه‌های موجود در مقاطع كارشناسی ارشد و دكترا در دانشگاه­های كشور نیز نشان می­دهد تاكنون پژوهشگران و محقّقان به طور خاص به این موضوع نپرداخته‌اند. عدم وجود منابع مستقل در این باره نمی ­تواند دلیل بركم اهّمیِّتی موضوع و یا دشواری‌هایی در مسیر تحقیق باشد. عواملی كه باعث گردیده پژوهندگان كمتر چنین موضوعی را مدّ نظر قرار دهند شاید یكی قلّت منابع و دیگری پراكندگی منابع مطالعاتی آن است. چنین مشكلاتی البته باعث نگردیده كه محقّقان به طور كلی به سراغ آن نروند.  در این باره می­توان به تحقیقات زیر كه هركدام به فراخور موضوعات  مورد مطالعه‌ی خود اشارات پراكنده به این مطلب دارند، اشاره كرد:

نخستین اثر با ارزشی كه در این خصوص می­توان به آن اشاره كرد، كتاب« تاریخ ادبیات در ایران و در قلمرو زبان پارسی» نوشته­ی ذبیح الله صفا است. این کتاب با آنکه ظرف مدتی افزون بر چهل سال فراهم آمده، از طرحی تقریباً واحد پیروی کرده است؛ به این ترتیب که مؤلّف در هر مجلّد پیش از ذکر سرگذشت شاعران و نویسندگان هر دوره و نمونة آثار آنان، برای آشنا شدن خواننده با اوضاع و احوال آن دوره، فصولی را به اوضاع سیاسی و اجتماعی، وضع علوم و دانش­ها و همچنین مباحث عمدة دینی و کلامی هر دوره اختصاص داده و آنگاه پس از پرداختن به وضع کلی ادبیّات و علوم ادبی، دردو بخش جداگانه به معرفی شاعران و نویسندگان نامدار هردوره و بحث از زندگانی و آثار و افکار و نمونة اشعار و نوشته­های آنان پرداخته است. وجود این فصلهای بنیادین تا حدّ زیادی خواننده را برای فهم اشعار و اندیشه و سبک شاعری و نویسندگی صاحبان ترجمه آماده می­ کند. منابع کتاب تاریخ ادبیات در ایران، اغلب دست اول و قابل اعتماد است­. با آنكه نویسنده به طور مستقیم در این كتاب از ارزش شعر و جایگاه آن فصل مجزایی ندارد، ولی در لابلای مطالب از جایگاه و ارزش شعر در  هردوره مباحثی را مطرح می­كند.

اثری دیگری كه در این زمینه قابل اعتنا است، كتاب، « شعر و شاعری از دیدگاه قرآن و حدیث» می­باشدكه توسّط محمد بیستونی، تألیف گردیده است. نویسنده در این كتاب  با استناد به آیات و روایات علاوه برتعریف شعر و ویژگی شاعران متعهد، این مباحث را بررسی نموده است. دلیل اتهام پیامبر به شعر، ارزیابی دربارة شعر و شاعری، موقعیت شعر و شاعران از  نظر قرآن و حدیث، مقام شعرو شاعران نزد بزرگان دین، شاعران برجستة اهل بیت (ع)،  وجود سجع در آیات قرآن كریم، نظریات مختلف در مورد وجود سجع در قرآن، و افزون بر آن نظریات  شهید مطهری وآیت الله خامنه­ای دربارة هنر، شعر و شاعری مطرح گردیده است. این كتاب در دویست صفحه و 1500 تیراژ از سوی نشر جوان در سال 1385 به بازار كتاب، وارد شده است.

كتاب دیگری كه تا حدّی پیرامون نحوه‌ی نگاه شاعران به مقوله‌ی شعر و شاعری به بحث و بررسی پرداخته و آن را مورد واكاوی قرارداده ؛ كتاب  ارزشمند«یادداشت­ها و اندیشه­ها»ست . این كتاب كه توسط عبدالحسین زرّین كوب نوشته شده، در بردارنده‌ی نقدها و اشارات و سلسله مقالات اوست. كتاب در سال 1351توسط انتشارات جاویدان در 2200 نسخه در قطع وزیری به چاپ رسیده است . این كتاب مشتمل بر36 مقاله می­باشد كه درباره شعر و ادبیات و بررسی نگرش شاعران به  شعر، سخن می­گوید.

«زیبایی و هنر از دیدگاه اسلام»، عنوان كتابی است كه توسط علّامة جعفری نوشته شده است. این كتاب مباحث ارزشمندی از دیدگاه‌های اسلام راجع به زیبایی و هنر را مورد بحث  قرار می­دهد. كتاب حاضر تلاش كرده است از منظر حكمت،  هنر و زیبایی را از دیدگاه اسلام مورد واكاوی قراردهد. از جمله عناوین این كتاب: هنر برای هنریا هنر برای انسان، علت زیباگرایی انسان، آیا اخلاق عالیه­ی انسان از زیبایی هاست، زیبایی از دیدگاه علمی و فلسفی، رابطه­ لذّت و ارزش و تعجب و شگفتی با زیبایی، هنرمند كیست، نوگرایی روح انسان در هنر  كه نویسنده به طور مشروح و مستند در سراسر كتاب، راجع به این مباحث صحبت می­كند. این كتاب در 342 صفحه در سال 1388 توسط نشر آثار به تیراژ  1500، روانة بازار كتاب گردیده است.

كتاب « شعر و شناخت »، نوشته­ی ضیاء موحد، مشتمل بر یک پیشگفتار و ده فصل است كه در هر فصل مباحث ادبی  جداگانه طرح و بررسی می­گردد. از جمله مباحث مطرح شده در این كتاب  عناوینی چون صدق در شعر، نوع و فرد در ادبیات، بحثی در تصویر،  شعر سیاسی، نقد شعر، از تقلید تا خلق و… می باشد. این كتاب در 286 صفحه از سوی نشر مروارید در 3300 تیراژ در سال 1385 به بازار كتاب آمده است. كتاب مورد بحث از این نظر ارزشمند است كه مباحثی دربارة شعر راست و شعر دروغ و همین‌طور مباحثی دربارة ماهیّت وكاركرد شعر در آن مطرح شده است.

كتاب صورخیال در شعر فارسی، تألیف محمدرضا شفیعی كدكنی، كه مباحث بسیار گستردة ادبی شعر فارسی را از آغاز در برمی­گیرد و نویسنده به طور عمیق به بحث انتقادی دربارة شعر و شاعران پرداخته ومعیارهای نوینی را در مبحث انتقادی شعر گشوده است. در این كتاب مطالب  برجسته‌ای درباره جوهره و ماهیّت شعر و شاعر و كاركرد آن به دست داده شده است. این كتاب تا كنون بارها تجدید چاپ شده و یكی از اركان مهّم شناخت شعر و ماهیّت آن در مباحث ادبی ایران به شمار می­رود.

  شعرکهن فارسی درترازوی نقد اخلاق اسلامی،  عنوان كتابی است كه توسط حسین رزمجو، نوشته شده است. این كتاب به نقد و بررسی شعر کهن فارسی ازدیدگاه اخلاقی پرداخته و بر مباحثی چون  نقد و بررسی اخلاقی، مضامین بدآموز و آموزنده موجود در شعر گذشته فارسی، اخلاق در ادبیات  فارسی که در دو بخش روشنایی­ها و تاریکی­ها تدوین شده است. این كتاب دارای  392 صفحه می­باشد كه در سال1386 توسط بنگاه توسعه كتاب  منتشر شده است.

اثردیگری كه در این مبحث جای طرح دارد، كتاب «شعر بی­دروغ، شعر بی­نقاب،» نوشته  عبدالحسین زرّین­كوب است این كتاب در 357 صفحه در قطع وزیری،  توسط سازمان چاپ و  انتشارات احمد علمی، درسال 1388 با تیراژ 3300، روانه‌ی بازار گردیده است.  زرّین­كوب در این كتاب در نقد شعر گذشته و امروز و همچنین مباحثی در شعر و شاعری بیان داشته است.

همة این تحقیقات و آثار از زاویه و موضعی مشخص و خاص،  به شعر و شاعری پرداخته و تا حدی پیش رفته‌اند كه بتواند روشنگر مباحث طرح شده در طرح كارشان باشد. بعضی  ماهیّت شعر و جوهرة آن را بررسی كرده‌اند، برخی از موضع شعر و شرع به مسئله نگریسته و تعدادی نیز از مبحث زیبایی شناختی به آن توجه مبذول داشته‌اند. هیچ كدام از این محققان نه در پی بررسی مستقل جایگاه شعر از زبان شاعران بوده و نه زمان بندی خاصی را از نظر  عرصة تاریخی در نظر داشته‌اند. بنابر این می­توان ادعا كرد كه این بررسی دردو زمینه تفاوت ماهوی با این تحقیقات دارد. نخست از این نظر كه این تحقیق از زوایای مختلف و به صورت دسته بندی موضوعی، جایگاه و اهمیّت شعر را از نظر خود سرایندگان هدف قرارداده است و دوم این كه از یک برش تاریخی مستقل كه از آغاز تا پایان قرن هفتم كه در واقع چالش برانگیزترین ادوار شعر فارسی است، سود جسته است.

1-4- روش  تحقیق  

روش تحقیق در این رساله، روش كتابخانه‌ایست. نخست آرا و نظریات صاحب نظران و دانشمندان علم ادب و شعر در خصوص ماهیت و كاركرد شعر در ادوار مختلف مورد مطالعه قر ار گرفته است. سپس آثار شاعران و سرایندگان ایران ازآغاز تا پایان قرن هفتم به طور دقیق مطالعه شده است و از نظریات شاعران مورد مطالعه در باب شعر و شاعری و همین‌طور ماهیت و جوهرة‌ آن فیش برداری شده، سپس این یافته‌ها  به صورت موضوعی، جهت تحلیل و نتیجه ­گیری دسته­بندی شده‌اند.

با توجه به این که انسان تنها موجودی است که زبان ملفوظ دارد و می ­تواند با آن عواطف خود را به دقت به دیگران انتقال دهد. بنابراین، زبان مهمترین وسیلۀ ارتباط بین مردم و بزرگترین عامل تشکیل اجتماعات و فرهنگ و تمدن و علم و هنر محسوب می­ شود (فرشیدورد، 1388: 23). در گذشته انسان­ها برای برقراری ارتباط و انتقال افکار و عواطف خود از نشانه­­ها و حرکت­ها و علایم استفاده می­کردند؛ اما امروزه زبان از مؤثرترین ابزارها برای ادای فکر و برقراری ارتباط است.

نفیسی معتقد است، زبان بهترین و آشکارترین وسیلۀ نشان دادن فکر مشترک است و بسیاری از افکار را می­آورد (نفیسی، 1390: 293). افزون بر این، مهمترین ابزار ارتباط اجتماعات بشر محسوب می­ شود که سبب تولید فهم علایم و کلمه­ها و جمله­های تازه بی­شماری به وسیلۀ انسان می­ شود (فرشیدورد، 1388: 24). از این رو، زبان و ساختمان آن همواره مورد توجه پژوهشگران بوده است و قواعد آن به وسیلۀ دستورنویسان و دیگر پژوهشگران مورد بررسی قرار گرفته است. این قواعد که به مثابه دستور زبان شناخته شده است، جزء علوم اصلی ادبی به شمار می­رود و ساختار هر زبانی را شکل می­دهد. از این رو، برای بررسی هر علمی ابتدا به سراغ دستور زبان آن می­روند تا بتوانند با شناخت بهتر آن، از آن برای مقاصد مورد نظر بهتر استفاده کنند. به گفتۀ باطنی، الگوها و روابطی که مجموعاً ساختمان این زبان را شکل می­دهد، انواع متفاوتی دارند که می­توان آن­ها را از سه جنبۀ دستور، واژگان و اصوات مطالعه کرد (باطنی، 1387 :7). قصد ما در این پژوهش بررسی جایگاه دستور زبان فارسی در ویرایش زبانی است. این ویرایش یکی از انواع ویرایش متون است که به صورت صحیح عبارات و جملات، دقت در ساختار و معنی و کاربرد واژه­ های به کار رفته در متن، بررسی ساختار جمله، رفع خطاهای زبانی و نابه­سامانی عبارات، پرهیز از درازنویسی و ابهامات و … می ­پردازد.

به طور کلی، آنچه در ویرایش زبانی بحث می­ شود، از چند منظر قابل بررسی است:

«1)  رفع خطاهای دستوری، ساختاری و جمله­بندی؛

2) اصلاح انحراف از زبان معیار و یک­دست کردن زبان نوشته؛

3) ابهام­زدایی از عبارت­های نارسا، مبهم، متناقض، نامفهوم و عامیانه؛

4) انتخاب برابرهای مناسب برای واژگان غیرفارسی، حذف واژگان، تعابیر و اصطلاحات و عبارت­های تکراری و زائد، عامیانه، ناقص، نارسا، متضاد و متناقض؛

5) کوتاه کردن جمله­های طولانی؛

6) ساده­سازی و روان­سازی متن از نظر جمله­بندی؛

7) گزینش واژگان فارسی و برابرهای مناسب» (ذوالفقاری، 1390: 17).

بنابر موارد مذکور، یکی از مقوله­های مهم در ویرایش زبانی، توجه به دستور زبان است؛ چرا که ساختار و جمله­بندی متن را سامان می­دهد، ابهام را از عبارت­های نارسا و متناقض می­زداید، با شناخت روابط اجزای جمله؛ از میزان نارسایی­ها در نگارش متن می­کاهد و … . مهم­تر از همه به صورت اثر و اجزای سازندۀ ساختمان زبان متن توجه می­ کند. با توجه به این که صورت وسیلۀ پی بردن به معنی است و اگر ظاهر عبارت ناقص باشد، معنایی از آن مفهوم نمی­ شود؛ لذا توجه به صورت که ساختار جمله و کلمات را شکل می­دهد، اهمیت بسیاری دارد و در دستور زبان به آن توجه می­ شود که در ویرایش زبانی جزء مقوله­های مهم به شمار می­آید.

بدین ترتیب، در این پژوهش انواع کلمه که شامل 7 نوع فعل، اسم، صفت، ضمیر، قید، حرف و صوت می­ شود؛ مورد بررسی قرار می­گیرد. برای انجام این مهم، مباحث مورد نظر را که در ویرایش زبانی اهمیت بیشتری دارد، از کتاب­های دستور مفصل فرشیدورد، دستور انوری و گیوی، دستور باطنی، دستور خیام­پور و … بیان کرده­ایم. این مباحث هر کدام در ویرایش زبانی قابل بحث است؛ چراکه هر یک بر اساس الگوی مشخصی در جمله نقش­آفرینی می­ کنند و هر گونه غلط و مغایرتی در شیوۀ به کار بردن آن­ها موجب نامفهومی و پیچیدگی متن می­ شود. به عبارت بهتر، بدون توجه به این مباحث و رعایت صحیح قواعد آن راه به جایی نمی­بریم.

، عنوان تحقیق، بیان مسأله، پیشینه­ی تحقیق، فرضیه ­های تحقیق، اهداف تحقیق، روش تحقیق و محدودیت­های تحقیق می­باشد.

فصل دوم : زندگی­نامه مولانا و عطار می­باشد.

فصل سوم: ملائکه و فرشتگان و جایگاهشان در متون مقدس می­باشد.

فصل چهارم: فرشتگان مقرب می­باشد.

فصل پنجم : نتیجه ­گیری

-2- عنوان تحقیق  

تصویر ملائکه­ی مقرّب در دیوان مولانا و عطار بجز غزلیات شمس و متون مقدّس

1-3- بیان مسأله  

از عناصر اساسی تلمیح در شعر فارسی ملائکه­ی مقرّب خداوند (جبرئیل، اسرافیل، عزرائیل، میکائیل) می­باشند، این موجودات آسمانی در ادیان سامی حضوری پررنگ و تعیین کننده داشته اند و دارند و بخشی از باورهای دینی را تشکیل داده­اند. نفوذ اسرائیلیات و باورهای مسیحی و اسلامی و اسطوره­ای به شعر فارسی از همان سپیده دم تاریخ شعر دری محسوس بوده است.

بنابر این ملائکه­ی چهارگانه همواره در تلمیحات شعرای پارسی گوی منشأ مضمون سازی­های بکر و خلاقانه بوده ­اند از آنجایی که شاعران کلاسیک در شعر خود استشهاد به تلمیحات دینی و اسطوره­ای را مد نظر داشته اند و تصاویر زیبایی از این گونه موضوعات در شعر خود آفریده­اند شایسته است که این مقوله در شعر عطار و مولانا به جز(غزلیات شمس) که از شاعران صاحب سبک قرن­های 5 ، 6 و 7 هستند و در تغییر و تحول سبک شعر فارسی نقش عمده­ای را ایفا کرده ­اند و از پرچمداران ادبیات عرفانی محسوب می­شوند مورد بررسی و ارزیابی دقیق قرار گیرد. تا نحوه استفاده و بکارگیری این موجودات و تصویری که از آنان در شعر خود ارائه داده­اند و تفاوتها و شباهتهایی را که احیاناً در نحوه مضمون سازی­های این دو شاعر به چشم می­خورد بررسی شود.

1-4- اهداف تحقیق  

1. شناخت گوشه ­ای از ناشناخته­ها برای دوستداران عرصه علم و ادب فارسی

1. پاسخ دادن به سؤالاتی که همواره دغدغه­ی خاطر این جانب بوده است.

1. آشنا کردن ادب دوستان با جنبه­ های خلاق ذهن دو شاعر بزرگ و سبک ساز

1. سوق دادن دوستداران علم و ادب برای توجه کردن به جنبه­ های کمتر شناخته شده تفکرات دو شاعر

1-5- فرضیه­ تحقیق  

1. طرز تلقی شاعران مورد بحث از ملائکه مقرّب با دگر شعرای پارسی گوی چندان متفاوت نیست.

1. دو شاعر مورد بحث از سایر شاعران کلاسیک و شاعران معاصر از این موجودات در جهت اهداف خود و برای فهم مطالب به خواننده با آوردن تلمیحات و اشاره­هایی به این موجودات توانسته ­اند کار را در حدی آسان­تر جلوه دهند.

1. استناد، تلمیح و اشاره به این موجودات در شعر دو شاعر یاد شده به وفور یافت می­ شود.

1-6- پیشینه تحقیق  

از آنجا که این موضوع، موضوع بدیع و تازه­ای به شمار می­رود تحقیقات زیادی در این زمینه صورت نگرفته است. تنها مقاله­ای با موضوع

 عزرائیل توسط آقای دکتر حسن بیرق برای استفاده کنندگان دراین زمینه نگارش یافته است. که در دایره المعارف اسلامی به چاپ رسیده است.

1-7- روش تحقیق  

این تحقیق بر اساس روش توصیفی- تحلیلی و بر پایه­ مطالعات کتابخانه­ای انجام شده است. نخست از طریق مطالعه و یادداشت برداری، اطلاعات جمع­آوری شده و بعد به توصیف آن­ها پرداخته شده است. در نتیجه با توجه به فرضیه و سؤال­های تحقیق، به تحلیل اطلاعات جمع­آوری شده پرداختیم.

1-8- مشکلات و محدودیت­های تحقیق   

از آنجایی که کمتر کسی در این زمینه کار کرده است، طبیعتاً برای جمع­آوری اطلاعات در این موضوع، با مشکلات فراوان روبرو بودم از جمله بررسی دیوان­های دو شاعر مذکور به صورت بیت به بیت و نبود منابع کافی در دسترس، اما نهایتاً با توکل به خدا و تحمّل مشکلات و همراهی استاد راهنما ومشاور توانستم کار را به اتمام برسانم.

 2- زندگی­نامه مولانا و عطار

2-1- مولانا                                    

« نام او باتفاق تذکره نویسان محمد و لقب او جلال الدین است و همه مورخان او را بدین نام و لقب شناخته­اند و او را جز جلال الدین به لقب خداوندگار می­خوانند. لیکن شهرت مولوی (بمولانای روم) مسلم است و همچنین آقای الفت اصفهانی عقیده دارد که تخلص مولوی خاموش بوده زیرا در خاتمه اکثر غزلها این کلمه را بطریق اشارت و تلمیح گنجانیده است».

 (فروزانفر، 1376: 3، زوّار)  

جلال الدین محمد که با القاب خداوندگار، مولانا، مولوی در میان پارسی زبانان و با نام رومی میان اهالی مغرب زمین شهرت یافته. یکی از بزرگترین متفکران جهان و یکی از شگفتیهای تبار انسانی است و این آتش افروخته در بیشه اندیشه­ها در دو محو تفکر و احساس که کم و بیش با هم سازگاری ندارند به مرحله­ ای از تعالی و گستردگی شخصیت رسیده که به دشواری می­توان دیگر بزرگان تاریخ ادب را در کنار او با او سنجید.                       (شفیعی کدکنی، 1318: 13) 

نوشتن سرگذشت مردی چون مولانا جلال الدین محمد کار آسانی نیست. مردی که درباره او هر چه بگویند و بنویسند باز هم ناگفته­ها بسیار است. بهاء ولد موعظه­های خود را با سخنان صوفیان می­آمیخت و به همین دلیل مجلس او گرمی و شوری داشت و او را در مقام مقایسه با فقیهان و مدرسان بلخ قرار می­دادند.                                                          (استعلامی، 1383: 10)

عاشقان ایرانی و افغانی هنوز ترجیح می­ دهند که جلال الدین را «بلخی» بخوانند. زیرا خاندان او پیش از مهاجرت به سوی غرب، در بلخ زندگی می­کردند.                       (بدره­ای، 1377: 18) 

2-1-1- مولد و نسب  

« مولد مولانا شهر بلخ است و ولادتش در ششم ربیع الاول سال 604 هجری قمری اتفاق افتاد و علت شهرت او به رومی و مولاناء روم همان طول اقامت وی در شهر قونیه بوده که اقامتگاه اکثر عمر و مدفن اوست، چنانکه خود وی نیز همواره خویش را از مردم خراسان شمرده و اهل شهر خود را دوست میداشته و از آنان فارغ التحصیل نبوده است. نسبت او به گفته جامی از جانب پدر به ابوبکر صدیق می­پیوندد و پدر مولانا محمد بن حسین خطیبی است که به بهاء الدین ولد معروف شده است و او را سلطان علماء لقب داده­اند. وفات او به روایت احمد رازی در سال 628 واقع گردید  و بنابر این ولادت او مصادف بوده است با سال 543».                 (فروزانفر، 1376: 8)

بر طبق بعضی اسناد بهاء ولد به قصد حج از بلخ بیرون آمد و در نیشابور با فرزند خردسالش جلال الدین محمد به دیدار شیخ فریدون الدین عطار شتافت و ملاقات این سه تن امری طبیعی است این سفر که از بلخ آغاز شد باید در حدود سالهای 618 یا 617 و 616 اتفاق افتاده باشد. بنابر این جلال الدین محمد در این سالهای نوجوانی در سنین سیزده یا چهارده سالگی بوده است. بهاء ولد بر سر راه مکه به بغداد رفت و بعد از گزاردن حج به شام و از آنجا به آسیای صغیر عزیمت کرد و چون آتش فتنه تاتار روز به روز شعله­ورتر می­شد و زادگاه مألوف او، از آشفته­ترین نواحی قلمرو اسلامی آن روزگار شده بود دیگر عزم وطن نکرد و در همان منطقه سکونت گزید و مورد توجه پادشاهان ان سامان قرار گرفت. جلال الدین محمد بر طبق بعضی رویات در شهر لارنده، به فرمان پدرش با گوهرخاتون، دختر خواجه لالای سمرقندی که از مردم برجسته آنجا بود ازدواج کرد و این ازدواج در سن 18 سالگی حدود سال 662، روی داد.                (شفیعی کدکنی، 1318: 15) 

2-1-2- ایام تحصیل

چون بهاء ولد سر در حجاب عدم کشید مولانا در آن هنگام بیست و چهارمین مرحله زندگانی را می­پیمود به وصیت پدر یا بخواهش سلطان علاء الدین و بر حسب روایت ولدنامه بخواهش مریدان بر جای پدر نشست و بساط وعظ بگسترد و یکسال در این کار بود تا برهان الدین محقق ترمذی بدو پیوست ایشان از سادات حسینی بود که در آغاز حال درد طلب دست در دامن جان وی زد به روایت مناقب افلاکی در بلخ بهاء ولد تربیت مولانا را به برهان الدین گذاشت و او نسبت به مولانا سمت اتابکی داشت. چنانکه در مناقب العارفین مذکور است مولانا دو سال بعد از وفات پدر و ظاهراً به اشارت برهان الدین به جانب شام عزیمت فرمود تا در علوم ظاهری ممارست نماید و کمال خود را به اتمام رساند و این سفر اولش بود. اما چون دمشق و حلب در این عهد از مراکز مهم تعلیمات اسلامی بشمار می­رفت و بسیاری از علمای ایران از هجوم مغول بدان نواحی پناه برده و اوقات خود را به نشر علوم مشغول گردانیده و بسیاری از عرفا نظر به اینکه دمشق و حوالی لبنان مکان مقدس و موقت هفت تنان بود در آن نواحی اقامت گزیده بودند بنابر این مسافرت مولانا که طالب علوم ظاهر و باطن بود بدین نواحی دور از واقع نیست در نتیجه مولانا با چند یاری از مریدان پدر که ملازم خدمتش بود در مدرسه حلاویه نزول فرمود و ابن مدرسه طلاب زیادی داشت. وقتی که مولانا در حلاویه اقامت کرد تدریس آن مدرسه  بر عهده کمال الدین ابوالقاسم قرار گرفته بود. مدت اقامت مولانا در شهر حلب معلوم نیست اما بهر حال مولانا بواسطه کرامات مشهور شد و به دمشق رفت. رابطه دمشق با تاریخ زندگانی مولانا بسیار است. بگفته افلاکی « چون حضرت مولانا بدمشق رسید علمای شهر و اکابر هر که بودند او را استقبال کردند و در مدرسه مقدسیه فرود آوردند و خدمت عظیم کردند و او با ریاضت تمام بعلوم دین مشغول شد و توقف ایشان در این شهر چهار سال بطول انجامید. مولانا بعد از چندی اقامت در حلب و شام که مدت مجموع آن هفت سال بیش نبود به مستقر خاندان خویش یعنی قونیه باز آمد و چون به قیصریه رسید علما و عارفان او را تعظیم کردند.

، هدف، پیشینه تحقیق و روش کار  

فصل دوم: درآمدی بر ادبیات انقلاب اسلامی است.

فصل سوم : نگاهی به احوال، افکار و اشعار شاعران انقلاب دارد.

فصل چهارم: محتوای اشعار شاعران  انقلاب اسلامی را بررسی و پژوهش می کند.

واژه های کلیدی : شاعر انقلاب ، شعر انقلاب ، محتوا و درون مایه، …..

1-2 ) هدف

از زمانی که شعر همچون یک مقوله ی اجتماعی  به درون جامعه راه یافت و مانند یک ابزار تبلیغاتی توسط روشنفکران حوزه ی ادب فارسی در خدمت اهداف و آرمانهای اجتماعی و به تبع آن انقلابیون درآمد؛ بنابراین مضمون و محتوای خود را از تنش ها، اتفاقات، حوادث ورویدادهای اجتماعی وام گرفت. از انقلاب مشروطه به بعد به خصوص در دوران معاصر، شعر به شدت تحت تاثیر واقعیت های اجتماعی است ،به همین خاطر اشعار شاعران انقلاب اسلامی مملو از مسائلی است که به نوعی به اجتماع و روزگار آن ها وابسته است. با بررسی و تحقیق این اشعار می توان مضمون و محتوای آن ها را از جهت اجتماعی و سیاسی مشخص کرد. هدف از انجام این تحقیق، آن است که با بررسی و پژوهش دقیق اشعار شاعران انقلاب اسلامی، درون مایه و سایر ویژگی های محتوایی آن شناسایی گردد.

1-3 ) پیشینه ی تحقیق

اگرچه در باره ی شعر معاصر و شاعران انقلاب و اشعار آنها مقالات و کتابهایی به رشته ی تحریر درآمده است، اما هیچ گونه منبع مشخصی، محتوای اشعارشاعران انقلاب به خصوص شاعران مد نظر در این تحقیق یعنی، قیصر امین پور، محمد علی معلم دامغانی، سید حسن حسینی و حمید سبزواری را بررسی و پژوهش نکرده است و این پایان نامه اولین مجموعه ای است که به طور مستقل به مضمون و درون مایه های اشعار انقلاب می پردازد. امید است مورد استفاده پژوهشگران درحوزه ی  ادب فارسی به خصوص شعر معاصر قرار گیرد.

اما مهمترین کارهای انجام گرفته به شرح زیر است :

«چشم انداز شعر معاصر ایران» در این کتاب دکتر سید مهدی زرقانی با بررسی جریان های شعر معاصر در هر دوره به جریان های شعر معاصر و فراز و نشیب های این دوران پاسخ داده است و در کنار بررسی هر دوره به چهره های شاخص و ویژگی های شعری هر کدام نیز پرداخته است .

زرقانی در کتاب مذکور سعی کرده است ابتدا یک چارچوب کلی از شعر، نقد شعر و ویژگی های فرهنگی جامعه ارائه کند تا زمینه برای تحلیل و بررسی شعر معاصر مهیّا شود. این مسأله او را بر آن داشته است که ابتدا معیارهای درون متنی شعر از جمله موسیقی، عاطفه،

 زبان، صورخیال، اندیشه ی شعری و … را واکاوی کند، آن گاه اشعار شاعران معاصر را با این معیارها تطبیق دهد تا تفاوت ها و شباهت های آن ها بر خواننده مشخص شود.

لذا شاخص های درون متنی و فرم ذهنی کتاب یاد شده که بیشتر حول محور محتوای اشعار
می چرخد با این پایان نامه همراه است و با متن آن هم خوانی دارد. زرقانی شعر معاصر را نقد و بررسی می کند و از شاعران زیادی در این عرصه می نویسد اما مشخصاً هیچ کدام از شاعران انقلاب که در پایان نامه آثارشان از نظر محتوی نقد و بررسی شده، نامی نبرده است. و تفاوت آن با این پایان نامه در این است که نویسنده کمتر به محتوی پرداخته و بیشتر به لفظ و قالب تکیه کرده است.

«شعرآیینی و تاثیر انقلاب اسلامی برآن» در این کتاب زهرا محدثی خراسانی سعی کرده است که مضمون و محتوای شعر آیینی که شامل شعر توحیدی، شعر آزادگی و تعلیمی و شعر ولایی است را از ابتدا تا انقلاب اسلامی به صورت مبسوط شرح دهد و تاثیر انقلاب اسلامی را برشعر آیینی بیان کند.

کتاب خانم محدثی از نظر محتوی با این پایان نامه هم خوانی زیادی دارد، زیرا این کتاب، شعر آیینی را از آغاز تا زمان حال، بررسی و پژوهش می کند و محتوای اشعار را از جهت آموزه های دینی، تلمیحات قرآنی، شخصیّت های بزرگ اسلامی، مناسبت های مذهبی، در ترازوی نقد قرار می دهد. از آنجا که این پایان نامه، محتوای اشعار انقلاب را واکاوی می کند که بیشتر صبغه ی دینی و مذهبی دارد و ترویج آموزه های دینی و اسلامی است. لذا، این پایان نامه و کتاب مذکور هر دو در هدف و ارائه ی رسالت خویش، خط مشترکی را طی می کنند. نویسنده در این کتاب محتوای اشعار را از لحاظ محوریت دینی و معنوی بررسی کرده و به مسائل دیگر از جمله سیاست، آزادی، و موارد متفرقه ی دیگر اشاره نکرده است پس با پایان نامه ی مذکور این تفاوت را دارد که مباحث پایان نامه کلیت بیشتری را شامل می شود.

«جویبار لحظه ها»، (ادبیات معاصر فارسی) نوشته ی دکتر محمد جعفر یاحقی

دکتر یاحقی در این کتاب، نظم و نثر معاصر را زیر ذره بین برده است. او ابتدا از شعر عصر بیداری شروع کرده، آن گاه به شعر عصر نیمایی و دوره ی نوگرایی رسیده و همه را اعم از نثر و نظم بررسی و نقد کرده است. در بخش سوم کتاب، درآمدی بر ادبیات عصر انقلاب و به خصوص شعر آورده که با محتوی پایان نامه یک سو و یک جهت است. البته بقیه ی بخش های کتاب نیز، هر یک به نوعی به جریان های شعر و نثر معاصر می پردازد. دکتر یاحقی نیز به صورت کلی مطالب را بیان کرده و کمتر وارد جزئیات شده است و به صورت پراکنده به محتوی پرداخته است که با موضوع پایان نامه متفاوت است.

 «از نیما تا روزگار ما» عنوان کتابی است که تاریخ 150 ساله ادب فارسی را نقد و بررسی می کند. نویسنده ی کتاب، یحیی آرین پور، در این کتاب از چند وجه به ادب فارسی نگریسته است، از تجددگرایی تا تغییر خط فارسی، جراید و مجلات، تاریخ نویسان و ادب شناسان، رمان نویسان و نمایش و نمایش نویسان را از نظر گذرانده است. در بخش هشتم به شعر نو پرداخته و در همین فصل از نیما و اشعار او یاد کرده است که به موضوع پایان نامه برمی گردد. این کتاب نیز با اهداف پایان نامه که دنبال کرده است تفاوت فراوان دارد زیرا به اکثر جنبه های شعر به صورت مختصر اشاره شده و کمتر به محتوی پرداخته است.

«تاریخ تحلیلی شعر نو» اثر محمد شمس لنگرودی، کاری در خور توجه و شایان در ادبیات معاصر به خصوص شعر می باشد. این کتاب که در سه جلد تألیف و منتشر شده است، اشعار نو فارسی را از تمام جوانب نقد و بررسی کرده و به معایب و محاسن و شاخص های شعری آن اشاره کرده است که در جای خود، بسیار ارزشمند است. اما محتوای اشعار را آن گونه که در این پایان نامه کار شده، بررسی و پژوهش نکرده و بیشتر به جنبه ی زیباشناختی پرداخته است.

«طلا در مس» نوشته ی رضا براهنی، که شعر معاصر و شاعران نوگرای فارسی را با زبانی تند و گاه نیش آلود نقد می کند و بعضی مواقع از توهین نیز ابایی ندارد. هر چند منتقد مختار است که اثر را از هر جهت بررسی و نقد کند اما نباید این مسأله مغرضانه صورت گیرد، بلکه باید در چارچوب قوانین نقد انجام شود. براهنی یک منتقد است و عیب و حسن کار را بیان کرده است و کمتر به محتوی توجه داشته و لذا بیشتر صورت و لفظ را در ترازوی نقد قرار داده است. البته در این کتاب از شاعران ذکر شده در پایان نامه اثری نیست.

به طور کلی می توان به تفاوت پایان نامه مذکور و آثار مطرح شده در پیشینه این طور اشاره کرد که مباحث این پایان نامه مربوط به یک دوره ی خاص تقریباً سی ساله یعنی عمر انقلاب اسلامی و فقط درباره ی اشعار چهار شاعر خاص است که در این دوره و کمی ماقبل آن شعر سروده اند و از طرف دیگر فقط اشعار از لحاظ محتوایی بررسی و تحلیل شده اند و به ظرافت های دیگر شعری اعم از ساختار، زیباشناسی، بلاغت و … پرداخته نشده است اما آثاری که شرح آن ها در پیشینه آمده به ادب معاصر از انقلاب مشروطه تا زمان حال تعلق دارد که به طور کلی نظم و نثر و به خصوص، نظم را در ترازوی نقد قرار داده اند و تمام جوانب آن را پژوهش کرده و به هیچ عنوان بر روی شاعر خاص یا مبحث مشخص شده ای تمرکز نکرده اند. لذا مطالب پایان نامه در یک چارچوب کلی مشخص شده است ولی آثار دیگر از کلیت بیشتری برخوردار هستند که تفاوت عمده ی آنها محسوب می شوند.

 1-4 ) روش تحقیق

روش کار به طور کلی، کتابخانه ای است؛ بدین ترتیب که ابتدا مجموعه اشعار چهار شاعر مطرح انقلاب : قیصر امین پور، علی معلم دامغانی، سیدحسن حسینی و حمید سبزواری، به صورت دقیق مورد مطالعه قرار گرفته و ابیات را از نظر نوع  محتوی و درون مایه و مضمون مشخص کرده ودر فیش های جداگانه یادداشت شده است.  سپس بر اساس مطالب به دست آمده و فیش های موجود مباحث طبقه بندی و اولویت بندی شده و به شکل تحقیق حاضر در آمده است.

البته با توجه به موضوع پایان نامه از کتاب ها و مقالاتی هم که در این باره وجود دارد فیش برداری کرده و در موارد لازم استفاده شده است.