وبلاگ

     نسخه تصویری قابوسنامه که یکی از نسخ با ارزش دوره اسلامی ایران می باشد تا سال 1953م (1332ه.ش) در ایران موجود بود اما از آن تاریخ، توسط خریداران و مجموعه داران نسخه های خطی از ایران به آمریکا برده شد که هم اکنون قسمتی از آن در موزه سین سیناتی[1] آمریکا محافظت می شود و قسمتی دیگر نیز به مجموعه خصوصی کورکیان تعلق دارد و احتمالاً قسمت سومی نیز داشته که به درستی مشخص نیست کجاست. پژوهش حاضر بر اساس نمونه تصاویر موجود در موزه سین سیناتی انجام گرفته است. نکته ای که در مورد این تصاویر باید بدان توجه داشت این است که با وجود این که نسخه مورد نظر از دید کارشناسان معروف تاریخی، از جنبه های فرهنگی و سیاسی و اجتماعی بسیار مورد توجه قرار گرفته است و کارشناسان هنری ایرانی و خارجی نیز اشارات مبسوطی در مورد آن داشته اند و همواره تلاش کردند تا از جهت تاریخی و هنری، جایگاه آن را در سیر تاریخ هنر ایران جستجو نمایند اما بنا به دلایلی عدیده نظر قطعی ارائه ننمودند و نسبت به اصالت آن تردیدهایی را طرح می کنند. به طوری که «مجتبی مینوی» در طی یادداشتی، این نسخه را به همراه چند نسخه تصویری دیگر محصول کارگاهی که طی بیست سال گذشته در تهران دایر شده است می داند (مینوی،1381: 192) و نیز «اکبر تجویدی» به دلیل شیوه خاص نقاشی های این کتاب و برخی ملاحظات فنی دیگر، اظهار نظر قطعی در مورد اصالت نقاشی های این کتاب را منوط به پژوهش های آزمایشگاهی بیشتر و بررسی های دقیق تر در آینده می داند. وی کیفیت طراحی ها و به ویژه حالت چهره ها که بیشتر به فن کاریکاتورسازی شباهت دارد تا نگارگری، را دلیل بارزی بر این تردیدها ذکر می کند (تجویدی،1352 :85). به هر حال این نسخه در درجه اول بدین خاطر که کتابت آن در زمان خود مؤلف انجام گرفته است، می توان اطمینان داد که در آن تصرف کاتبان یا هیچ نیست و یا بسیار کم است بنابراین نمونه اصیل و دقیقی از شیوه انشای مؤلف و زبان آن عصر به دست می دهد و نیز اگر اظهارات جعلی بودن تصاویر را نادیده بگیریم، تصاویر رنگین کتاب که شامل 109 تصویر می شود احتمالاً قدیمی ترین سندی باشد از نقاشی دوره اسلامی و بسیاری از نکته های تاریک را در تاریخ نقاشی اسلامی و خصوصاً نقاشی ایرانی برای ما روشن می کند و از آن جایی که انسان ها به یاری اشارات اندام های بدن، نظام پوشاک، نظام خوراک، نظام های نشانه ای فرهنگی (از اقوام ابتدایی تا نقاشی های معاصر) یعنی ابزاری جدا از نوشتار و گفتار نیز با یکدیگر ارتباط برقرار می کنند از این جهت این اثر می تواند به عنوان نماینده آداب و رسوم و فرهنگ دوره ای خاص در ایران باشد و به خاطر تصاویر آن که دارای ترکیب بندی ها و شیوه ای متفاوت از دیگر آثار تصویرگری کتاب دوره اسلامی ایران است، اهمیت بیش تری می یابد. بدین ترتیب ارزش این کتاب هم به خاطر متن آن است که شامل مجموعه دستورهایی است که در زندگی هر کسی در هر منصب و شغلی به کار می آید و از این جهت آئینه آداب و رسوم و تمدن ایران در قرن پنجم به شمار می آید و هم به خاطر تصاویر ویژه اش اهمیت دارد که خود فواید فراوانی را برای هر اهل هنری به دنبال دارد به طوری که با نمایش افرادی که ملبّس به پوشاک با طرح و نقوش بسیار هستند می تواند اطلاعات فراوانی نیز از جهت نمایش جایگاه هر شخص و در هر مرتبه ای در اجتماع و علاوه بر این طرح پارچه های متداول آن زمان، به دست دهد. ضمن این که شکل ساختمان و قسمت هایی از فضای دکّه و بازار و منزل مسکونی و اثاثه منزل از جمله تخت و صندلی و فرش و … و از همه مهم تر آداب اجتماعی مانند طرز نشستن و تعارف و قرار گرفتن قاضی بر مسند و دادخواهان در مقابل او از جمله مواردی هستند که اهمیت این اثر را دو چندان می کند. بدین منظور این پژوهش با هدف بررسی های همه جانبه تصاویر از نظر ساختاری و مضمونی و تحلیل عوامل اثر گذار بر شکل گیری آن با روش آیکونولوژی[2] اروین پانوفسکی انجام گرفته است. این رویکرد امروزه بهترین روش برای خوانش هر اثر تصویری است و یکی از امتیازات آن توجه به فرهنگ و تاریخ آن اثر می باشد به طوری که محقق و

 منتقد آیکونولوژی می تواند به کمک تاریخ به رمزگشایی اثر هنری بپردازد. در حقیقت آیکونولوژی شاخه ای از تاریخ هنر است که به مضامین یا معناهای آثار هنری در مقابل فرم می پردازد و در زمره روش های تحقیق کیفی قرار می گیرد. در این رویکرد، محقق آیکونولوژی پس از بیان سوابق تاریخی موضوع، طی سه مرحله توصیف، تحلیل و تفسیر به تبیین ویژگی های کلی اثر می پردازد و در پایان به نتیجه منطقی در زمینه کلیّت و عوامل تأثیرگذار بر شکل گیری آن نایل می شود. نتیجه حاصل از این روش در رابطه با تصویرگری کتاب قابوسنامه نشان داده است؛ تصاویرش بیش از آن که با دیگر نمونه های تصویرگری کتاب در دوره اسلامی ایران شباهت داشته باشد با شیوه تصویرنگاری باستانی ایران و به ویژه دوره ساسانی از جهت ترکیب بندی ها، فضاسازی، نوع پوشش و کلاه افراد، نمایش طرح و نقش لباس ها و نیز چهره پردازی و شکل موها مرتبط است و علاوه بر این تأثیراتی بر هنرها و صنایع دوره های بعد گذاشته و بدین جهت رابط بین شیوه های تصویرنگاری دوره باستان ایران و دوره اسلامی بوده است ضمن این که تأثیراتی نیز از فرهنگ های دیگر تمدن ها در آن قابل مشاهده می باشد.

 

3-1- سوال های پژوهش

 

1- جایگاه نقوش و ارزش های تصویری کتاب قابوسنامه در روند تکامل نگارگری ایران در دوران اولیه اسلامی چگونه تحلیل و ارزیابی می شود؟

 

2- جلوه های بصری در تصویرسازی کتاب قابوسنامه با بهره گرفتن از روش آیکونولوژی پانوفسکی چگونه قابل تبیین است؟

 

4-1- فرضیه های پژوهش

 

تصاویر ارائه شده در کتاب قابوسنامه به لحاظ کیفی در دوران اوایل اسلامی، متأثراز نقوش دوره قبل به ویژه ساسانی است واز سویی در زایش و تکامل نگاره های ایرانی به ویژه نگاره های عصر سلجوقی و مغول مؤثر بوده است و از این حیث جایگاه ویژه ای دارند.

 

2- با بهره گرفتن از روش آیکونولوژی پانوفسکی که با مطالعات تاریخی آغاز می کند و به تحلیل همه جانبه اثر می پردازد، می توان جلوه های تصویری این کتاب را به خوبی بررسی کرد و نیز با تفسیر همه جانبه اثر به تعامل هنرتمدن اسلامی ایران با هنر دیگر تمدن ها دست یافت.

 

5-1- اهداف پژوهش

 

1- معرفی تصاویر کتاب قابوسنامه به لحاظ کمّی و کیفی.

 

2- تجزیه و تحلیل محتوایی عناصر تصویری کتاب قابوسنامه و بررسی عوامل تأثیرگذار در کاربرد نقوش تزیینی فراوان در بطن تصاویر آن با بهره گرفتن از روش آیکونولوژی پانوفسکی.

 

6-1- پیشینه پژوهش

 

تا کنون تحقیقات زیادی در زمینه کتاب قابوسنامه از منظر ادبی انجام گرفته است اما تحقیقات در مورد تصاویرش بسیار محدود می باشد تا حدی که بسیاری از منابع معتبر تنها به ذکر نام این کتاب اکتفا کردند و یا اشاره ای گذرا به تصاویر آن داشته اند. دلایل این موضوع نیز عدیده می باشد چرا که برخی از محققین به جعلی بودن این اثر اشاره کردند و هنوز قطعیت تصاویر آن به اثبات نرسیده است. با این وجود برخی از محققین نظراتی در مورد تصاویر آن ارائه نمودند که از آن جمله:

 

1-6-1- پژوهش های خارجی

 

الف: فرای، ریچارد (2013)[1]

 

نویسنده در مقاله ای تحت عنوان: “دستنویس اندرزنامه در ایران جدید (اسلامی)”(Journal of theAmerican Oriental Society, Vol. 75, No. 1(Jan.-Mar., 1955), pp. 24-26) با رویکرد تاریخی به بررسی کلّی اثر اعم از موقعیت سیاسی، اجتماعی و فرهنگی زمان تدوین آن پرداخته است و در ادامه با تحلیل کلیّت تصاویر از جهت ترکیب بندی، رنگ آمیزی و جزئیاتی مانند چهره پردازی و طراحی لباس آن را به عنوان یک اثر تصویری ویژه معرفی می کند ضمن این که در رابطه با برخی ویژگی های تصاویر به ارتباطاتی با هنر دیگر سرزمین های مرتبط با ایران در دوره زمانی خاص اشاره می کند؛ مانند هنر ارمنستان، افغانستان و دیگر کشورهای آسیای مرکزی و همچنین مکتب بغداد. در زمینه نقش مایه های پارچه های تصویر شده، آن ها را نمونه خوبی از پارچه های مورد استفاده در آن دوره دانسته است. همچنین، از تصاویر این کتاب به عنوان پایه و الگویی برای هنر دوره های بعد یعنی مغول (ایلخانیان) یاد کرده، چرا که تأثیرات آن بر کتاب جامع التواریخ رشیدالدین فضل الله کاملاً مشهود است.

 

ب: پوپ، آرتور آپهام (1338)

 

نویسنده در کتاب” شاهکارهای هنر ایران” به نقاشی های این کتاب اشاره کرده است و آن را به عنوان اثری عظیم می داند که از کنده کاران روی فلز اقتباس و به تناسب نقاشی بزرگ شده باشد. او اعتقاد دارد این آثار اسراز آمیز هستند چون طرز تبدیل اشکال طبیعی به صور قراردادی و به کاربردن چند نمونه معهود در صورت ها مستلزم سابقه کهنی است و حال آن که هیچ نوع سابقه ای در این باب شناخته نشده است. او همچنین می گوید توجه نقاش به جنبه تزیینی کاملاً مشهود است و این روش را از خصایص نقاشی ایرانی می داند (ص 168).

 

1- Frye , Richard N

 

[1]-Cincinnati

 

[2]-Iconology