وبلاگ

:

 

موضوع پایان نامه «مقایسه ی تطبیقی ظن فقهی- اصولی با ظن اخلاقی از منظر حجیت» است.

 

از آن جایی که عمده ی منابع علمی در اصول فقه ،ظنی می باشند لازم است حجیت آن به طور کامل بررسی شود .گرچه در حال حاضر مبنای کتب اصولی بر این است که اصل را عدم حجیت ظن می دانند و سپس آنچه در کتب خود مورد بررسی قرار می دهند موارد و مصادیق ظنی است که از این اصل خارج می شوند که نیازمند بررسی است.

 

از طرفی عنوان ظن در علم اخلاق هم مطرح شده است .در آنجا هم تحت دو عنوان کلی سوء ظن و حسن ظن دو حکم کلی حرمت و جواز را به خود اختصاص داده است .که برگرفته از عدم حجیت و حجیت ظن می باشد و حجیت و عدم حجیت آن نیازمند بررسی است.

 

لازم است بررسی شود که آیا ظن مصطلح در اصول با آنچه در اخلاق مطرح است دو مفهوم مجزا و متفاوت می باشند تا بحث حجیت هر یک با دلایل خاص خود مطرح شود یا اینکه از نظر معنایی مرادف هم می باشند و از ادله ی اثبات و رد ظن به طور کلی در روایات و آیات برای هر دو می توان استفاده کرد.

 

گرچه با توجه به قرائن موجود در آیات و روایات برخی موارد مربوط به ظن اصولی -فقهی است و برخی مربوط به ظن اخلاقی ،این سؤال ایجاد می شود که: این تفاوت و تعدد به خاطر عدم تفاهم مفهومی ظن در این دو علم است یا دلیل دیگری دارد؟ اگر ارتباطی با هم ندارند باید این ادله به طور کامل تنقیح شود تا در بررسی حجیت ظن در یک میدان علمی برخی برای احتجاج به طرف مقابل خود سراغ دلیل ظن در علم دیگر نروند و در واقع ادله ی این دو علم با هم مخلوط نشوند.

 

با توجه به اینکه این تحقیق یک موضوع میان رشته ای است ،سختی های مضاعف و خاص خود را داشت و از آن جایی که برای دوره ی ارشد رشته ی فقه و مبانی حقوق است ، بحث اصولی- فقهی در آن محوریت دارد و به جنبه ی اصولی آن بیشتر پرداخته شده است. لازم به ذکر است چون عمده ی منابع مورد استفاده عربی بوده، ناگزیر زبان نوشتاری هم تحت تأثیر آن قرار گرفته است.

 

1- بیان مسأله

 

ظن در اخلاق هر احتمالی را شامل می شود، حتی احتمالات ضعیفی که در اصول به نام شک و وهم مطرح می شوند .اما عمده در آن همان احتمال غالب می باشد .در ظن اخلاقی تنها دو طرف خیر و شر مطرح است .وقتی جانب خیر غالب شود تعبیر به حسن ظن می شود و زمانی که جانب شر غالب شود سوء ظن نامیده می شود .به طور کلی و عمده حسن ظن حجت می باشد و سوء ظن حجیتی ندارد .در پرتو حجیت حسن ظن مکلف جواز عمل پیدا می کند و در صورت عدم حجیت نمی تواند ملاک عمل واقع شود و عمل بر طبق آن حرام است.

 

ظن در اصول که نام ظاهر را به خود می گیرد ،احتمال غالبی از جانب شنونده را شامل می شود که این احتمال غالب ممکن است یک درجه از مرز شک و تردید – دو احتمال علی السویه- بیشتر باشد یا یک درجه از مرز قطع و یقین که دیگر در دایره احتمال قرار نمی گیرد پایین تر باشد .این ظن گاهی حجت است و گاهی با دلیل نقلی از حجیت ساقط می شود .بررسی ادله ی حجیت و عدم حجیت هر یک از ظنون اصولی و اخلاقی به ما کمک می کند ارتباط بین این دو را شناسایی کنیم و از خلط این دو ادله جلوگیری شود.

 

2- سوالات تحقیق

 

سوال اصلی: حقیقت معنای ظن چیست؟

 

سؤالات فرعی:

 

1- آیا معنای اصطلاحی ظن اصولی با ظن اخلاقی و معنای لغوی آن متفاوت است؟ 

 

2- ظن متداول بین عرف چه تفاوتی با ظن مصطلح اصولیون دارد؟ آیا همان ظن اخلاقی می باشد؟

 

3- رابطه ی ظنون اخلاقی با اصولی چیست؟

 

4- ظنون نهی شده در قرآن چه ظنونی را در بر می گیرد؟ اخلاقی یا فقهی – اصولی یا مشترک برای هر دو است یا اینکه به دو دسته ی مجزا تقسیم می گردد؟

 

3- فرضیه های تحقیق

 

1- ظن به معنای غلبه ی یک طرفه ی احتمال می باشد .معنای اصطلاحی ظن اصولی و اخلاقی را نیز می توان بر همین معنای لغوی آن حمل نمود. 

 

2- ظن متداول عرفی همان ظن اخلاقی است و غالبا سوء ظن می باشد. 

 

3- دامنه ی ظن اخلاقی از ظن اصولی گسترده تر می باشد و آیات ناهیه تمام ظنون اخلاقی را نیز در بر می گیرد .البته ظن در اینجا به منظور سوء ظن می باشد .چه بسا دستور به حسن ظن داده شده و حجیت آن ثابت است و نیز حجیت هر یک از ظنون اخلاقی یا اصولی می تواند دیگری را از حجیت ساقط کند که در هر علم به عنوان شرایط حجیت مطرح می شود.

 

4- ظن منهی عنه در قرآن کریم هر دو ظن اصولی- فقهی و اخلاقی را شامل می شود که در این صورت بحث مهم اصولی اراده ی دو معنا از یک لفظ مطرح می شود که علی الظاهر جواز آن راجح است. 

 

4- سابقه و ضرورت تحقیق

 

در کتب اصولی محدودی ،به طور خاص مسأله ی ظن و حجیت آن مورد بررسی قرار گرفته است .عمد ه ی کتب اصولی ،اصل را بر عدم حجیت ظن گذارده اند ،سپس مواردی را به طور مصداقی از حکم کلی خارج می کنند .کتاب رسائل و مسائل ملااحمد نراقی از کتبی است که به طور مفصل به این مسأله پرداخته است.

 

در کتب اخلاقی هم از مسأله ی ظن بسیار کم صحبت به میان آمده است .در آن جا هم تمرکز روی حکم کلی و غالبی ظن است اما به این نپرداخته که چرا برخی مواضع بر خلاف حکم کلی است .صرفا به عنوان استثنا مطرح شده

 

در هیچ جا از کتب اصولی و اخلاقی یافت نشد که این دو مسأله را با هم به میدان مقایسه و تحلیل و بررسی آورده باشند و علی الظاهر بنای همگی بر مع الفارق بودن قیاس میان آن دو است، که بررسی مع الفارق بودن این دو کاری ابداعی و نو است کاری که در این تحقیق انجام

 شده است.

 

از آنجایی که ظنون اخلاقی اصولی مورد مقایسه قرار نگرفته اند در برخی موارد و فتاوای فقهی استناد به ظنون اخلاقی و وجوب آن ها و در برخی موارد استناد به ظنون اصولی شده ،تنقیح هر کدام و ادله آن ها و مقایسه ی بین آن دو ضروری به نظر می رسد.

 

5- روش تحقیق

 

تحقیق حاضر به صورت علمی- پژوهشی- تحلیلی است . ابتدا موضوع تبیین شده، سپس داده های مزبور مورد تحلیل و درنهایت نتیجه گیری قرار گرفته است. لازم به ذکر است مواردی که در پایان نامه با عبارات «به نظر می رسد» ،«شاید» و «شاید بتوان گفت»آمده است مطالبی غیر مستند می باشند و تحلیل و بررسی و نتیجه گیری نگارنده از مطالب مستند می باشد؛ در حقیقت ابداع احتمال است و قابل رد و خدشه می باشد.

 

6- طرح تحقیق

 

با توجه به سوال ها و اهداف ،این تحقیق در 5 فصل تدوین گردیده است .فصل اول به تعریف ظن در لغت و اصطلاح های فقهی- اصولی و اخلاقی و تقسیملت ظن به حسب حکم تکلیفی پرداخته است .فصل دوم و سوم نیز به ظن اصولی و بحث حجیت آن پرداخته است .فصل چهارم راجع به  ظن اخلاقی و حجیت آن می باشد. در فصل پنجم بین حجیت ظنون فقهی- اصولی و ادله ی حجیتشان مقایسه صورت گرفته است.

 

7- اهداف و کاربردهای تحقیق

 

مهمترین هدف و کاربرد تحقیق ،تنقیح میان ادله ی حجیت ظن اصولی و اخلاقی است .هنگامی که ادله ی حجیت هر کدام نسبت به دیگری تشخیص داده شود و  تفکیک شود اختلاف نظر در رابطه با حجیت و عدم حجیت هر یک کاهش می یابد و از مشتبه شدن امر در این دو علم جلوگیری می شود و در استنباط احکام فقهی تغییراتی ایجاد شود چون اختلاف در مبناها کم می شود.

 

فصل اول: مفهوم شناسی واژه ظن

 

1-1- ظن در لغت

 

1-1-1- نظر لغت شناسان

 

در تعریف واژه «ظن» وقتی به لغتنامه ها مراجعه می شود عبارت واحدی را نمی توان یافت و به نوعی تشتت و پراکندگی نظر در این رابطه دیده می شود . در جایی ظن را «احتمال قوی»[1] معنا کرده اند و جایی اعتقاد راجح با «احتمال نقیص»[2] یا «اعتقاد ضعیف غیر جازمی که در آن یقینی که مستند به دلیل قاطع است نباشد»[3]. برخی هم آن را حاوی دو معنای متضاد «یقین» و «شک» دانسته اند[4].

 

برخی هم ظن را دارای 4 معنی می دانند که دو معنی آن متضاد می باشد : 1- شک 2- یقین و دو معنی غیر متضاد : 3- کذب 4- تهمت .[5]

 

در عین حالی که عبارات مختلفی در تعریف این واژه ذکر شده ، برخی از تعاریف توسط دیگر علمای اهل لغت صراحتاً رد شده ولی برخی دیگر در ردّ آن بیانی نیامده است . از جمله در موردی که ظن را شامل دو معنی متضاد یقین و شک می داند که در قاموس با عنایت به آیات قرآن که ظن را جدای علم و شک بیان فرموده ، این امر را بعید می داند.[6] در التحقیق نیز در صورت وجود مجوز ، اجازه ی استعمال ظن در یقین و شک را می دهد و الا در صورت نبود مجوز حتی اجازه ی استعمال ظن را در یقین و شک نمی دهد چه رسد که مفهوم ظن را به آن دو معنی کند.[7]

 

عده ای هم ظن را به معنای یقین نمی دانند ولی گفته اند : «گاهی ظن به معنای یقین هم استعمال می شود».[8] یا در مورد یقین مطلق یقین را نشمرده اند . بلکه عنوان «یقین تدبّر» را مطرح کرده اند که با یقین عیان متفاوت می باشد و مراد از ظن به معنای یقین ، یقین عیان نمی باشد.[9] به نظر می رسد یقین عیان منظور همان قطع در اصطلاح اصول باشد ، یا در موارد محسوس ظن را در معنای یقین استعمال نمی کنند.[10]

 

کسانی که ظن را به یقین معنا کرده اند یا حداقل استعمال آن را در معنای یقین جایز شمرده اند ، عمدتاً استنادشان به قرآن می باشد. در جایی که می فرماید : «ا لَّذِینَ یَظُنُّونَ أَنَّهُم مُّلاَقُوا رَبِّهِمْ [11]؛ کسانی که یقین دارند به پیشگاه پروردگار خویش می روند» ، « أَلَا یَظُنُّ أُولَئِكَ أَنَّهُم مَّبْعُوثُونَ * لِیَوْمٍ عَظِیمٍ[12]؛ آیا آنها نمی دانند که در روزی بس بزرگ مبعوث خواهند شد» ، « الَّذِینَ یَظُنُّونَ أَنَّهُم مُّلاَقُوا اللّهِ[13]؛ کسانی که یقین داشتند به پیشگاه پروردگار خویش می روند» .

 

چون آیات فوق در مورد آخرت می باشد و برای آخرت هم یقین لازم است نه ظن . چنانکه فرموده : « وَبِالآخِرَةِ هُمْ یُوقِنُونَ»[14] و « یُؤْمِنُونَ بِاللّهِ وَالْیَوْمِ الآخِرِ»[15]، « لَّعَلَّهُم بِلِقَاء رَبِّهِمْ یُؤْمِنُونَ»[16] لذا نتیجه گرفته اند : ظن در موارد مذکور به معنی یقین است.[17] یا در معنای یقین استعمال شده[18] و قاعده ساخته اند به اینکه : «اگر ظن با «أنّ» مشددّه و مخفّفه از مثقّله استعمال شود در مقام یقین می باشد. چرا که «أنّ» مشدد و مخفّف برای تحقیق است و با آمدن بعد از ظن قرینه می شود که ظن به معنی یقین باشد. مثل « ظَنَّ أَنَّهُ الْفِرَاقُ[19]؛ خود ، یقین به مفارقت از دنیا کند» و دیگر آیاتی که ذکر شد .»[20]

 

ولی می توان این پاسخ را پذیرفت که در آیات مذکور , علت استعمال ظن ، ظاهراً آن است که ظن ملاقات ربّ و ظن بعثت هم در اصلاح عمل و ترس از خدا کافی است . زیرا انسان ذاتاً از خطر محتمل پرهیز می کند :« وَ اَنذِر بِهِ الذین یخافون ان یحشروا الی ربهم[21]؛ بوسیله این قرآن کسانی که از محشور شدن به سوی پروردگارشان می ترسند ، هشدار ده.» و «أنّ» مشدد و مخفف هم قرینه باشد بر قوت معنای ظن[22]. چنانچه در انتهای این بحث خواهد آمد انشاءالله. و اشاره است بر اینکه اعتقاد آنها به چیز متیقن است هر چند خودش یقینی نباشد.[23]

 

[1] – قاموس قرآن ، ج 4 ، ص 273 .

 

[2] – تاج العروس من جواهر القاموس ، ج 18 ، ص 363 .

 

[3] – التحقیق ، ج 7 ، ص 179 .

 

[4]- العین ، ج 8 ، ص 152 .

 

[5] – مجمع البحرین ، ج 6 ، ص 279 .

 

[6] – قاموس قرآن ، ج 4 ، ص 273 .

 

[7] – التحقیق ، ج 7 ، ص 181 .

 

 -[8] المصباح المنیر ، ج 2 ، ص 386 و الصحاح – تاج اللغه و صحاح العربیه ، ج 6 ، ص 2160 .

 

[9] – لسان العرب ، ج 13 ، ص 272 و تاج العروس ، ج 18 ، ص 363 .

 

-[10]  تاج العروس ، ج 18 ، ص 364 .

 

[11] – بقره ، آیه 46 .

 

[12] – مطففین ، آیه 4 و 5 .

 

[13] – بقره ، آیه 249 .

 

[14] – بقره ، آیه 4 .

 

[15] – آل عمران ، آیه 114 .

 

[16] – انعام ، آیه 154 .

 

[17] – مجمع البحرین ، ج 6 ، ص 279 ، و لسان العرب ، ج 13 ، ص 272 و شمس العلوم ، ج 7 ، ص 4223 و معجم مقیائیس اللغه ، ج 3 ، ص 462 و المحیط فی اللغه ، ج 10 ، ص 12 و العین ، ج 8 ، ص 152 .

 

[18] – المصباح المنیر ، ج 2 ، ص 386 و مفردات الفاظ القرآن ، ص 539 .

 

[19] – قیامت ، آیه 28 .

 

[20] – مفردات الفاظ القرآن ، ص 539 .

 

[21] – انعام ، آیه 51 .

 

[22] – قاموس قرآن ، ج 4 ، ص 274 .

 

[23] – مفردات الفاظ القرآن ، ص 539 .