شکی نیست که دانش حدیث، مادر علوم اسلامی است و اهمیت فراوانى در اسلام دارد. در حقیقت، حدیث در فقه اسلامى، پس از قرآن، از منابع اصلی دین اسلام میباشد که تأمین کننده احکام شرعی (نیاز فطری) بشر است و هرچه که با نیاز بشر سرو کار داشته باشد قطعا جایگزینی ندارد تا انسان را برای رسیدن به سعادت دنیوی و اخروی یاری رساند؛ بنابراین احادیث رسیده از معصومان (علیهم السلام)، نزد شیعه جایگاهی مهم دارد و کسی در اعتبار و حجیّت آن تردید نمی کند و همگان عمل بر طبق آن را لازم میشمارند. علاوه بر این، درعلوم مختلف دیگری چون: تفسیر، کلام و … نقش بنیادین داشته ودارای کارکردهای بسیار با ارزشیاست.
در واقع، علم حدیث زمانى پدید آمد كه مسلمانان كوشیدند احادیث واقعى را از احادیث جعلى تشخیص دهند؛ زیرا حدیث در طول تاریخ،دارای فراز و نشیبهایی بوده است و در اثر راهیابی خطا و اشتباه در بخشی از احادیث معصوم(ع)، موجب گشت فقیهان و محدثان در صددچارهجویی برآیند و راه دستیابی به احادیث صحیح و معتبر را مشخص نمایند. از این جهت، هر فقیه و حدیث پژوهی درصدد پاسخ گویی به این سؤالات است که: علت تعارض در کلام امامان معصوم چیست؟ و آیا این اختلاف و تعارض، مولود کلام معصوم است یا متأثر از عوامل بیرونی و خارجی آن؟ در پاسخ میتوان گفت: پدیده اختلاف و تعارض اخبار، علل و عوامل گوناگونی داشته است که برخی از آنها مربوط به کلام بشری و چگونگی ابلاغ قانون (تقیهی امام (ع) در بیان حکم شرعی، تعدد مراتب مکلفین و …)، و بعضی دیگر مربوط به عوامل بیرونی و خارج از متن کلام (نقل به معنا، سهو راویان و …) است که همهی اینها دست به دست هم داده و این تعارض را ایجاد نموده است(دلبری،1390: 92).
بنابراین؛ موضوع رفع تعارض اخبار در سر تا سر فقه کاربرد زیادی دارد؛ زیرا کمتر بابی از ابواب فقهی است که از روایات متعارض خالی باشد. از این رو، شناسایی راههای حلّ تعارض اخبار از مباحث مهم در دریافت صحیح مفاهیم روایات است و یکی از ابزارهای راهبردی در استنباط احکام شرعی به شمار میآید، تا آنجاکه بدون آگاهی از آن، حکم الهی دست نیافتنی است. همچنین ابزار مهمی است که شبهات دشمنان اسلام و مکتب اهل بیت (علیهم السلام) را در هم میشکند؛ زیرا اختلاف اخبار، همواره از اسباب طعن نحلهها و فرقههای مذهبی اسلام بر یکدیگر بوده است که امروزه در قالب شبهات مستشرقان علیهِ اسلام، مطرح می شود که در نهایت، دانشمندان مسلمان با انگیزه رفع این شبهه، به نگارش کتبی در دانش مختلف الحدیث، دست زده اند.
در کتب اولیه حدیثی، احادیثی وجود دارد که در ظاهر اختلاف دارند و همواره شیوه دانشمندان ما بر این بوده است که صرفاً به جمع
احادیث بپردازند و روایات اختلافی را رد کنند، اما برخی دیگر از دانشمندان با نوشتن شرح بر آنها، به رفع تعارض احادیث پرداختند که هر یک از این افراد دارای روشی هستند. یکی از شارحان، محمد باقر مجلسی است که با نوشتن شرح بر کتاب کافی کلینی به رفع تعارض اخبار پرداخت و آن را مرآة العقول نامید. بنابراین؛ در این پژوهش سعی شده است تا به روش توصیفی – تحلیلی و با تکیه بر قرائن ذکر شدهی فوق، به رفع تعارض احادیث از دیدگاه علامه مجلسی در جنبه فقهی این کتاب ارزشمند بپردازیم و اثبات کنیم که تعارض به صورت حقیقی در روایات معصومین (علیهم السلام) وجود ندارد، چرا که شخص علامه و بسیاری از دیگر دانشمندان و محدثان اعتقادشان بر این است، که با توجه به عصمت امامان (علیهم السلام) و حکیمانه بودن سخنانشان و از همه مهمتر صدور گفتارشان از منشأ وحی، ادعای نقص و تنافی در کلام آنان، محال است.
1-1- طرح مسأله
کتاب مرآة العقول، یکی از معتبرترین مجموعههای رواییاست که مورد قبول بسیاری از علما و فقهای شیعی میباشد. مرآة العقول، شامل مجموعه روایات فقهی و احکام شرعی است که از اهل بیت(علیهم السلام) روایت شده است. جامعیت و تنوع موضوعی گسترده و بیان های فقه الحدیثی فراوان ذیل بسیاری از ابواب کتاب، آن را یکی از مهمترین مجموعههای روایی شیعه شناسانده است. مجلسی در این کتاب به نکات فقه الحدیثی بسیاری اهتمام داشته که یکی از مهمترین آنها، موضوع علاج تعارض و اختلاف روایات است. ایشان سعی کردند، در هنگام ظهور تعارض روایات، به جمع دلالی میان آنها بپردازند و عملاً کمتر به طرد و نفی آنها اقدام کنند. در حقیقت، علامه با گردآوری احادیث مشابه و هممضمون در کنار یکدیگر، امکان ملاحظهی تعارض روایات را بیش از پیش فراهم کرد و در نهایت توانست به اختلاف ظاهری و واقعی آنها، اختلاف نسخه‌ها، تقطیع‌ها، شقوق مختلف موضوع، عام‌ها و خاص‌ها، قیدها، موارد تقیه و… پی ببرد.
البته با توجه به تنوع موضوعی برخی روایات، در عمل، اینگونه نیست که به سادگی بتوان روایات متعارض را در همه موارد، در کنار هم و در ذیل یک موضوع قرار داد، امّا به نظر میرسد مجلسی با وجود پراکندگی روایات متعارض در بخش‌های گوناگون، در اثر آشنایی نزدیک با محتوای اخبار و مجموعه روایات توانسته است حوزه‌های تعارضات مفهومی وسیعی را در پاره‌ای احادیث و ابواب روایی کشف کند و به حلّ و علاج آنها اهتمام ورزد. در عین حال، آنچه مجلسی را بیش از همه در کشف و علاج تعارض روایات یاری داده تسلط او به مباحث علمی، کلامی، تاریخی، انس وی با محتوای احادیث و زبان ائمه (علیهم السلام)، نسخه‌شناسی و مقایسه نسخ گوناگون با همدیگر است. وی از این رهگذر، بر عمق و دامنه فعالیت محدّثان پیشین در حوزه تعارض روایات افزود و با در پیش گرفتن طرق و شیوه‌های گوناگون، شبههی تعارض را از بسیاری از روایات ظاهراً متعارض برطرف ساخت.
بهتر است بدانیم عواملی که به عنوان علل و اسباب تعارض و اختلاف بحث می شود، ممکن است با همدیگر(در وجهی مشترک) تلاقی و یا حتی برخی با هم تداخل داشته باشند، اما چیزی که هست اینکه تعارض، معنایی خاصتر از اختلاف دارد و در واقع تعارض از زیرشاخه های اختلاف میباشد و هر یک از اینها، از زاویهی جداگانه ای مورد نگاه بزرگان قرار گرفته است. از جمله قرینه های عوامل اختلاف می توان به: اختلاف مراتب راویان از نظر جهل، سهو، نسیان و ضبط؛ دخالت زمان و مکان؛ تقیه و کتمان، وضع، جعل و تزویر و … و در تعارض اخبار به قاعدهی جمع: حمل مطلق بر مقید، حمل عام بر خاص، و… ؛ و به قاعدهی ترجیح که شاملترجیح سندی حدیث: ترجیح به کثرت راویان، ترجیح به عدالت راوی، و …؛ ترجیح متنی حدیث: ترجیح منطوق بر مفهوم، ترجیح مزید بر غیرمزید و …؛ و ترجیح به اعتبار امور خارجی: ترجیح به موافقت با کتاب، اجماع، عقل، عمل اصحاب و … ؛ و به قاعدهی تخییر یا توقّف اشاره کرد. به بیانی دیگر در تعارض، جمع عرفی مقدم بر اجرای قواعد ترجیح است. تا جاییکه امکان عرفی داشته باشد، باید برای سازگار کردن و همخوان ساختن احادیث و عمل به هردو تلاش کرد و اگر جمع توفیق عرفی میان دو حدیث امکان پذیر نباشد، باید برای ترجیح یکی از آنها بر دیگری به سراغ مرجّحات رفت و اگر ترجیحی در میان نبود، نوبت به تخییر یا توقّف میرسد (همان:150). با این وجود، در کلام فقهاء بین آن دو تفاوتی وجود ندارد و در اکثر موارد هر دو واژه به دنبال هم میآیند و طوری مورد استفاده قرار میگیرند که هیچ فرقی میانشان دیده نمی شود.
2-1-1- سوالات پژوهش
1-2-1-1- سوال اصلی
روشهای علامه مجلسی در رفع تعارض احادیث با تکیه بر کتاب مرآة العقول چگونه است؟
2-2-1-1- سوالات فرعی
1- معیارهای رفع اختلاف از دیدگاه علامه مجلسی، چیست؟
2- از مرجحات متنی در کتاب مرآة العقول، کدام است؟
3- دانشمندان و محدّثان مسلمان در تعارض اخبار از چه روشهایی بهره بردند؟
فرم در حال بارگذاری ...
