و هفت فصل به ترتیب زیر به همراه یک نتیجه گیری است.
– فصل اوّل به طرح مفاهیم و کلیات تحقیق می پردازد.
– فصل دوّم به طرح کلیاتی در مورد عقل به بحث و بررسی می پردازد.
– فصل سوّم تحت عنوان «دلیل عقل، قاعدۀ ملازمه و کشف یقینی حکم شرع» به تبین و توضیح دلیل عقل و قاعده ملازمه می پردازد.
– فصل چهارم به بررسی نگرش تاریخی عقلگرایی در فقه اهل سنت و شیعه
می پردازد.
– فصل پنجم به مسأله قیاس و در فصل ششم به مسئله استحسان در فقه
می پردازد و در فصل آخر به بررسی عقل و دیگر عرصه های می پردازد.
فصل اول
مفاهیم و کلیات طرح تحقیق
1-1- بیان مسأله
روشن بودن ابعاد عنوان پژوهش، مهمترین گام در تحقیق است و نقطه‌ی آغازین هر پژوهشی با یک پرسش، چهره می کند؛ از این رو شایسته است آن پرسش، روشن و سوگیرانه باشد، اگر چه پاسخ آن مبهم باشد، آدمی‌دست کم باید بداند به دنبال چیست و گم شده اش کدام است؟ اگر چه نداند کجاست! یکی از عواملی که می‌تواند به شفافیت عنوان پژوهش، کمکی شایان کند، روشن بودن واژگان عنوان است که آشکار می‌کند در جست و جوی چه چیزهایی بوده و کجا می‌توان آنها را یافت و پاسخ چیست؟
تبیین عنوان، پژوهشگر را از بی راهه و گاه از کج روی باز در داشته و راه را هموار می سازد. برای نمونه، جست و جوی ریشه‌ی لغوی واژه و پس از آن، بررسی روند دگرگونی‌های احتمالی آن در قلمروهای متعدد و پیوند معنای لغوی با آن دگرگونی‌ها و از سوی دیگر، بررسی واژگانی که نزدیک به کلمه‌های به کار رفته در موضوع پژوهش است، می‌تواند خواسته‌ی پژوهشگر را شفاف کرده، او را آسانتر و دقیق تر به مقصد برساند.
جست و جوهای علمی نشان داده، نگاه تاریخی به هر مسأله، امر شایسته و در برخی موارد گریز ناپذیر است. پاره‌ای پرسشهای علمی، بسان بیماری روانی است که درمان و چارجویی آن، در گرو گزارش گذشته آن است، زیرا پاره‌ای از مسائل، پروردة نیازهای هستند که در گذر زمان سر بر آورده‌اند و آگاهی از پیشینه آنها می‌تواند فروزنده روشنایی، فرا روی اکنون قرار گیرد و راه گشای بن بست‌ها باشد.
مسئله نقش عقل در دست یابی به احکام، در شمار این گونه مسائل است، زیرا پناه آوردن به نیروی خرد و اندیشه بدست آوردن زمان است و بدین رو نیز در پیشینه خود فراز و فرودهایی را به همراه داشته است. چنانکه لغت شناسان برای واژه عقل معانی گوناگونی ذکر کرده‌اند ؛ مثلاً خلیل بن احمد می‌گوید: « العقل نقیض الجهل» (خلیل بن احمد، کتاب العین، ص565)، یا محمد باقر مجلسی می‌گوید: «عقل به بند کشیدن جهل است» (مجلسی، بحار الاانوار، جلد 1، ص117).
در این نوشتار سعی بر آن است تا گزارشی از روند نقش آفرینی عقل، از گذشته تا کنون از دیدگاه اهل تسنن و تشیع، ارائه دهیم و به
رخدادهای فکری اهل سنت، به ویژه عقل آشنا شویم و تفاوتش با مفهوم دلیل عقل نزد شیعه آشکار شود و هم چنین به رویدادهای اندیشه‌ای تشیع و جایگاه عقل در فقه امامیه می پردازیم تا روشن شود آنچه پیش رو داریم از کجا و چرا پدید آمده است ؟
این نوشتار جایگاه عقل در فقه امامیه و تفاوت آن با نظرات اهل سنت بیان می‌کند و با نظر به اهمیت موضوع و پیشینه کاربرد آن به پژوهش می پردازد.
1-2- سؤالات تحقیق
الف- سؤالات اصلی
1-مفهوم و ماهیت عقل فقهی چیست؟
2-آیا از نظر امامیه عقل توانایی استنباط احکام را دارد و اگر داشته باشد قلمرو آن تا کجاست ؟
3-منظور از عقل نزد اهل سنت چیست؟
4-آیا عقل به عنوان منبع استنباط حکم نزد اهل تسنن و تشیع پذیرفته شده است ؟
ب- سؤالات فرعی
1- مقصود از قیاس و استحسان چیست؟
2- با تو جه به گستردگی مباحث قیاس و استحسان در فقه اهل سنت، آیا این دو منبع در فقه شیعه به طور کلی مطرودند؟
1-3- سابقة تحقیق
مسأله تحقیق در فقه شیعه و تفاوت آن با اهل سنت تا کنون در کتابی جداگانه یا پایان نامه‌ای به این عنوان تألیف نگردیده است. البته در پاره‌ای موارد کتب و مقالاتی در این رابطه تألیف شده است که در ذیل به برخی از عناوین آن کتب و مقالات اشاره می‌شود :
1-در کتاب کافی (اصول) آمده است : عقل در استنباط احکام شرعی دو نقش استقلالی و غیر استقلالی دارد به اعتبار نقش استقلالی در کنار کتاب و سنت و اجماع منبعی مستقل است و به لحاظ کار برد غیر استقلالی، ابزار استنباط احکام از سایر منابع شمرده می‌شود (کلینی. اصول کافی، جلد 1، ص19).
2-در کتاب المدخل الی اصول الفقه آمده است : دلیل‌های عقلی که امروزه در نوشته‌های اصولی اهل سنت به کار می رود، نام تازه رأی است که در گذشته به چهره قیاس، استحسان و غیره در می آمده است و اکنون نیز چنین است (محمد معروف، کتاب المدخل،1359، ص20).
3-در کتاب شرح اصول کافی آمده است : این معانی به تباین و مراتبی که دارند. در این که عقل جسم، یا صفت جسمانی نیست، شریکند و به همین جهت اشتراک، صحیح است که واژه عقل عملی مستقل قرار گیرد و بر آن کتابی جداگانه از خصوصیات اقسام و عوارض ذاتی عقل بحث کند نوشته شود
(شیرازی، شرح اصول کافی، ص20).
4-در کتاب العقل عندالشیعه الامامیه آمده است : در سده‌های آغازین اسلام مسلمانان با بهره گرفتن از عقل در استنباط احکام شرعی در قالب منبع مستقل و جدا از قرآن و سنت یا به شکل ابزار تفسیر دیگر منابع توجه نشان دادند؛ این توجه گاه شکل افراطی یافت و آنچه در واقع عقل محض به شمار نمی آمد و نوعی ظن شخصی بود عقل خوانده شد (رشدی، العقل عندالشیعه الامامیه،1404، ص92).
1-4- فرضیه تحقیق
1-عقل در نزد امامیه به عنوان منبع اصلی فقه محسوب می‌شود.
2-اهل سنت و امامیه در مورد جایگاه عقل در فقه و اجتهاد اختلاف اساسی دارند.
3- عقل در نزد اهل سنت دلایل عقلی چون قیاس، استحسان و… است.
1-5- ضرورت و اهداف تحقیق
سرنوشت عقل، بهتر از کتاب و سنت در بستر تاریخ و بالندگی فقه نیست. با آنکه در شریعت اسلام، ارزشی بالا و مقامی والا برای عقل که حجت باطن است قرار داده شده و در فقه اسلامی برای عقل، این توانایی در نظر گرفته شده که با فهم مصالح و مفاسد و کشف آنها در افعال و اشیاء به حکم شرع برسد. (بحارالانوار، ج2، ص62) در گذرگاه رشد دستگاه اجتهاد، چنین مکانتی به عقل داده نشد.
با همه بیمهریهایی که منابع و متون اصیل اسلامی با آن روبهرو شدند، در طول تاریخ اسلام، عالمان دلسوز و خستگیناپذیر دینی، این پاسداران مرزهای فرهنگ و تمدن اسلامی، در فهم، بیان، ابلاغ احکام الهی، گسترش فرهنگ اسلامی و حاکمیت دین بر جوامع بشری تلاشی سترگ را متحمّل شدند و در این راه، رنجها کشیده، زحمتها برده، جانها نثار کردند و هرگز لحظهای در ادامه دادن این راه سخت و صعب درنگ نکرده، لختی نیاسودند.
اینجا بود که لازم دیدم نمایی از نقش و جایگاه عقل در فقه امامیه و تفاوتهای که با اهل سنت دارد به بحث و بررسی بپردازم.
1-6- روش کار تحقیق
روش تحقیق. روش کتابخانه‌ای است. در ضمن از کتب، مجلات و اینترنت نیز استفاده شده است.
…………………………………………………………………………………………………………. 1
1-2- بیان مسئله…………………………………………………………………………………………………… 3
1-3- اهداف کلی تحقیق………………………………………………………………………………………… 5
1-3-1- سؤالات تحقیق…………………………………………………………………………………………. 6
1-3-1- متغیّرهای تحقیق……………………………………………………………………………………….. 6
1-3-2-1- رسالت ادبیات در مقابله جامعه و بالعکس……………………………………………………. 7
1-3-2-2- سیاست و حکومت………………………………………………………………………………… 8
1-3-2-3- نهادهای اجتماعی…………………………………………………………………………………… 8
1-3-2-4-فرهنگ…………………………………………………………………………………………………. 9
1-3-2-5- ارزشهای اجتماعی………………………………………………………………………………… 9
1-3-2-6- هنجارهای اجتماعی………………………………………………………………………………… 9
1-3-2-7- ادبیات طنز…………………………………………………………………………………………… 9
1-4- ضرورت و اهمیت پژوهش……………………………………………………………………………… 10
1-5- پیشینهی پژوهش…………………………………………………………………………………………… 11
1-6- روش اجرای تحقیق………………………………………………………………………………………. 14
فصل دوم: مبانی نظری تحقیق
2-1- شرح حال «نسیم شمال»………………………………………………………………………………….. 16
2-2- آثار نسیم شمال…………………………………………………………………………………………….. 18
2-2-1- نسیم شمال و ملانصرالدین………………………………………………………………………….. 18
2-2-2- دلایل موفقیت نسیم شمال……………………………………………………………………………. 19
2-3- برگ آخر از زندگی نسیم شمال………………………………………………………………………… 21
2-4- رابطه جامعه با ادبیات…………………………………………………………………………………….. 22
2-5- جامعه و زندگی اجتماعی………………………………………………………………………………… 23
2-6- جامعه شناسی……………………………………………………………………………………………….. 25
2-7- اصالت جامعه شناسی ادبیات…………………………………………………………………………….. 25
2-8- نقد جامعهشناختی ادبیات………………………………………………………………………………… 25
2-8-1- فایدههای نقد جامعهشناختی ادبیات………………………………………………………………… 26
2-9- پیوند ادبیات با جامعه در عصر مشروطه……………………………………………………………… 26
2-9-1- ادبیات مشروطه………………………………………………………………………………………… 27
2-10- ویژگیهای مهم ادبیات مشروطه……………………………………………………………………… 27
2-10-1-ویژگی شعر مشروطه…………………………………………………………………………………. 28
2-11- اصول اندیشه، زبانی و ادبی شعر مشروطه…………………………………………………………. 29
2-11-1- اومانیسم………………………………………………………………………………………………… 29
2-11-2- رئالیسم…………………………………………………………………………………………………. 30
2-11-3- ناسیونالیسم…………………………………………………………………………………………….. 31
2-11-4- پرهیز از لفاظی زبانی………………………………………………………………………………… 31
2-11-5- عدم اتکا بر آرایهها و صنایع ادبی………………………………………………………………… 32
2-12- ادبیات و تاریخ…………………………………………………………………………………………… 33
2-13- تعریف طنز……………………………………………………………………………………………….. 34
2-13-1- طنز در دوره مشروطه…………………………………………………………………………….. 34
2-13-2- شعر نسیم، طنزی ملایم اما کوبنده………………………………………………………………… 35
2-14- ادبیات عامیانه…………………………………………………………………………………………….. 36
2-14-1- مثلها……………………………………………………………………………………………………. 37
فصل سوم: بحث و بررسی
3-1- مضامین اشعار نسیم شمال……………………………………………………………………………….. 40
3-1-1- محتوای اجتماعی………………………………………………………………………………………. 41
3-1-1-1- ریا و تظاهر………………………………………………………………………………………….. 42
3-1-1-2- دین……………………………………………………………………………………………………. 43
3-1-1-2-1- دعوت به اتحاد اسلام………………………………………………………………………….. 52
3-1-1-2-2- روشنفکری ضدّ مذهب………………………………………………………………………… 53
3-1-1-3- تعلیم و تربیت………………………………………………………………………………………. 55
3-1-1-4- زن و اهمیت و جایگاه او در خانواده و اجتماع……………………………………………… 56
3-1-1-4-1- حق تحصیل زنان……………………………………………………………………………….. 57
3-1-4-2- ظلم و ستم نسبت به زنان………………………………………………………………………… 61
3-1-1-4-3- تأکید بر عفت، حجاب زنان………………………………………………………………….. 62
3-2-1- محتوای سیاسی…………………………………………………………………………………………. 63
3-2-1-1- اصطلاحات اجتماعی………………………………………………………………………………. 64
3-2-1-2- مفهوم آزادی در اشعار نسیم شمال……………………………………………………………… 65
3-2-1-2-1- آزادی بیان………………………………………………………………………………………… 66
3-2-1-2-2- آزادی مطبوعات…………………………………………………………………………………. 69
3-2-1-2-3- آزادی زنان……………………………………………………………………………………….. 71
3-2-1-2-4- آزادی: رهایی از استبداد داخلی……………………………………………………………… 73
3-2-1-2-5- آزادی: رهایی از استعمار و تجاوز اجنبی………………………………………………….. 78
3-2-1-2-6- آزادی انتخابات………………………………………………………………………………….. 81
3-2-1-3- واژه وطن در ادبیات فارسی……………………………………………………………………… 82
3-2-1-3-1- مفهوم وطن در بعد سیاسی و حکومتی در دوره مشروطه…………………………… 83
3-2-1-3-2- وطن در شعر دوره مشروطه……………………………………………………………….. 84
3-2-1-3-2-1- وطن در اشعار نسیم شمال………………………………………………………………… 84
3-2-1-4- مشروطه و بازتاب آن……………………………………………………………………………… 86
3-2-1-4-1- بازتاب مشروطه در اشعار نسیم شمال……………………………………………………… 88
3-2-1-4-1-1- بزرگداشت مشروطه و آثار و نتایج آن…………………………………………………. 88
3-2-1-4-1-1-1- تأیید و تکریم نظام مشروطه و حاکمیت قانون……………………………………. 88
3-2-1-4-1-1-2- اجرای عدالت و رفع ستم……………………………………………………………… 89
3-2-1-4-1-1-3- آسایش و سعادت مردم………………………………………………………………… 90
3-2-1-4-1-1-4- استقبال از مجلس شورا…………………………………………………………………. 90
3-2-1-4-1-1-1-5- تشویق مردم به انتخاب وکلای لایق……………………………………………… 91
3-2-1-4-1-2- ناامیدی از استقرار مشروطه و انتقاد از مخالفان آن…………………………………… 93
3-2-1-4-1-2-1- ناامیدی از استقرار مشروطه و انتقاد از وضع نابسامان کشور…………………… 93
3-2-1-4-1-2-2- انتقاد از انحراف مشروطه………………………………………………………………. 93
3-2-1-5- انتقاد از غوغای جمهوری خواهی………………………………………………………………. 95
3-2-1-6- توجه به مسائل جهانی…………………………………………………………………………….. 97
3-3-1- محتوای اقتصادی………………………………………………………………………………………. 99
3-3-1-1- فقر و فاصله طبقاتی……………………………………………………………………………….. 102
3-3-1-2- مشاغل………………………………………………………………………………………………… 104
3-3-1-3- کسادی بازار…………………………………………………………………………………………. 105
3-3-1-4- فساد مالی……………………………………………………………………………………………. 105
3-3-1-5- وابستگی اقتصادی ایران به غرب……………………………………………………………….. 106
3-4-1- مضامین فرهنگی……………………………………………………………………………………….. 108
3-4-1-1- تعدد همسر………………………………………………………………………………………….. 108
3-4-1-2- آداب و رسوم در ایام مشهور……………………………………………………………………. 110
3-4-1-3- غربزدگی……………………………………………………………………………………………… 112
3-4-1-4- بیسوادی…………………………………………………………………………………………….. 113
3-4-1-5- رواج خرافه و نادانی در دوره مشروطه…………………………………………………….. 114
3-4-1-5-1- جهل و خرافه ستیزی در دیوان اشعار ایرج میرزا………………………………………… 115
3-4-1-5-2- جهل و خرافه ستیزی در دیوان اشعار ملک الشعرای بهار……………………………… 115
3-4-1-5-3- جهل و خرافه ستیزی در اندیشهی نسیم شمال…………………………………………… 117
فصل چهارم: نتیجه گیری
4-1- نتیجه گیری…………………………………………………………………………………………………… 121
فهرست منابع و مآخذ…………………………………………………………………………………………….. 1
چكیده:
جامعه‌شناسی ادبیات، یکی از شاخه‌های جامعه‌شناسی است که به بررسی، ژرف‌کاوی و تمرکز مطالعه در محتوای ادبیات به عنوان «هنر کلام» و شناخت جوهر اجتماعی آن می‌پردازد؛ چرا که آثار ادبی، به طور نامحسوس، تصویر هنرمندانه از واقعیت‌های اجتماعی هر ملّتی را نشان می‌دهند و با تحلیل و نقد جامعهشناختی این آثار می‌توان تا حدودی به وضعیت اجتماعی، سیاسی، اقتصادی و فرهنگی هر دوره تاریخی، آگاهی پیدا کرد. در این پژوهش که به شیوه تحقیقات بنیادی نظری و به روش تحلیلی ـ توصیفی انجام گرفته است، اشعار سید اشرف‌الدین گیلانی، معروف به «نسیم شمال» از دیدگاه نقد جامعهشناختی مورد بررسی قرار گرفته است. محور اصلی پژوهش حاضر این بوده است که نسیم شمال، چگونه با اشعار طنزگونه و زبان محاوره‌ای قابل فهم عامهی مردم، ادبیات را وسیله‌ای برای خدمت به وطن خود و آگاهی دادن به تمام افراد جامعه قرار داده است. علاوه بر جوهر و درون‌مایهی اجتماعی، نکته‌های ظریف دیگری نیز شعر او را دل‌نشین و شایسته توجه کرده است. نخست، طرح مسائل جدّی به صورت فکاهی، همراه با طعنه و طنز و کنایه و دیگری، پروراندن این معانی و مضامین با زبان سادّهی گفتار مردم کوچه و بازار، خالی از هر نوع محافظه‌کاری ادبی. در پژوهش حاضر، مضامین اشعار نسیم شمال به چهار دستهی اجتماعی، سیاسی، اقتصادی و فرهنگی طبقه‌بندی شده و برای نقد جامعهشناختی اشعار از شیوه تحلیل مضامین استفاده شده است. توجه گستردهی او به مفاهیمی چون مشروطه، میهن، آزادی و عدالت، همراه با دعوت همه به مبارزه با جهل، خرافه و بیسوادی و مبارزه با استبداد و بیگانگان، با نوعی اندیشۀ ملّی ـ مذهبی همراه بود که در زبانی ساده و روشن، با هدف القای سریع به عامّهی مردم بیان شده است. همهی این خصیصه‌ها، وی را به عنوان یک شاعر ملّی‌گرا با نگرش اسلامی معرفی می‌کند.
1ـ1ـ مقدّمه
جامعه شناسی ادبیات، شاخهای چند رشتهای از علوم اجتماعی است که به موضوعاتی چون شناخت آداب و رسوم جامعه و بررسی نگرش اجتماعی شاعران و نویسندگان دوره های گوناگونی می پردازد. و رویکردی انتقادی به آن، به معنای یافتن نشانهها و نمودهای آگاهی جمع و تحولات پیرامون آن در رابطه با دیگر تحولات اقتصادی، فرهنگی و اجتماعی در مکان و زمانهای مختلف است.
ادبیّات دارای ماهیتی اجتماعی است زیرا که هیچ شاعر و نویسندهای در خلأ زندگی نمی کند، نمیاندیشد و سخن نمیگوید. سخن آنان خودآگاه یا نا خودآگاه و مستقیم یا نامستقیم از زمینه های اجتماعی میجوشد؛ اگر چه تأثیر عوامل و عناصر اجتماعی در شعر و نوشتهی شاعران و نویسندگان می تواند متفاوت باشد. آرنولد هاوزد (1976) معتقد است که برای درک آثار هنری کافی است که شرایط اقتصادی و اجتماعی را که اثر هنری در آن متولد شده بشناسیم. در این رویکرد، پایگاه اجتماعی هنرمند از اهمیت ویژهای برخوردار است و به همراه شرایط جامعه در آثار هنری نقش تعیینکننده دارد (راو راد، 1382: 12-14).
همانطور که میدانیم یکی از دوره های سرنوشتساز تاریخی ایران عصر مشروطه است دورهای که در آن در تازهای بر روی ادبیات فارسی گشوده می شود؛ ادبیات با سیاست و مسائل اجتماعی و مفاهیم جدیدی که تا آن زمان سابقهای به این گستردگی نداشته همچون جانبداری از عدالت، آزادی، نکوهش استبداد، نفرت از بیگانگان، وطنیپرستی پیوند میخورد. در ادبیات قلم برای نخستین بار برای روبه رو شدن با عامه مردم به کار میافتد. و اشعار کسانی همچون عارف، نسیم شمال و عشقی به خاطر بیان درد مردم و جامعه زمان خود در قلب مردم نفوذ پیدا می کند.
تاریخ پر فراز و نشیب ایران، همراه با جنگ و صلح، ظلم و عدالت، شادی، اندوه، امید و ناامــیدی
است. در طی تاریخ ایران، مردمانی زیستهاند که همواره با اسلحه و یا با اندیشه و قلم خود به مقاومت و مبارزه پرداختهاند که در این میان شاعران و نویسندگان جامعهشناس، مردم دوست، خوش درخشیدهاند.
سید اشرف الدین حسینی از جمله شاعران بزرگی بود که سرودههای او بیانگر رویدادی سیاسی و یا در بردارندهی طنزی اجتماعی و فرهنگی بود که در مجموع، نمایشگر وقایع جاری سرزمینمان از ابتدای عصر مشروطه تا دوران رضاخانی بود.
نسیم شمال از جمله شاعران بزرگی بود که ادبیات را با جامعه و مردم به مفهوم واقعی آن گره زده بود. با اشعاری که علاوه بر سادگی و شیرینی و تاحدی طنز گونه بودن اما سرشار از احساسات پاک میهنپرستانهی و بشردوستانه به روشن کردن افکار عموم افراد جامعه میپرداخت.
كتاب غره الكمال، مجیرالدین را ستوده و او را به خاقانی برتری داده است. (7)
در اشعار او اثر سبك خاقانی تا حدی مشهود است منتهی اولاً مجیر سخنی ساده تر دارد و ثانیاً هیچگاه نتوانسته است قدرت كم نظیر استاد خود را در ایجاد تركیبات بدیع و مضامین و معانی دقیق نشان دهد و ثالثاً اثر این اقتفا در همه قصائد او آشكار نیست بلكه مجیر را در پاره ای از قصائد او در همان مسیر عادی و طریقه معتاد شعر و زبان فارسی در اواخر قرن ششم مشاهده می كنیم. (8)
روی هم رفته نظر او به ظواهر متوجه است و به حقیقت و مغز تصوف، كمتر نظر دارد و از اینجا می‌توان نتیجه گرفت كه تصوف مجیرالدین (اگر تصنعی نباشد) به تصوف عمومی كه به ویژه در قرن دوم و سوم و عهد تیموریان تا بدین عهد، معمول بوده، نزدیک و در حقیقت سلوك زاهدانه در فكر او موثر افتاده است چنانكه به همین نظر اخوان الصفا را به خصومت بزرگان دین سزاوار می پندارد؛ و در صفت یاران نبی (ص) می گوید:
بوده با هم هرچهار از بهر حل و عقد شرع در صفت اخوان و خصم اهل اخوان‌الصفا
معلوم نیست كه مجیر بدین زهد و قناعت و گوشه گیری كه دم از آن می زند كی عمل كرده، چه آثار تاریخی گواه است كه زندگانی او به مدح گویی سپری شده و به راستی این زهد شگفت كه مقام وصف از زهد بایزید و بوالحسن خرقانی كم نمی آید با مهاجات شعرا نیز به هیچ روی سازش ندارد. چه زهاد را در كار خود آن استغراق هست كه با دیگران پردازند و اگر حسن ظن منظور گردد و تصوف وی ساختگی و زبانی فرض نشود ناچار باید گفت كه او یک چند زندگی زاهدانه داشت كه تذكره نویسان از آن آگاهی نداشته اند. (9)
رشید و طواط در مدح وی می گوید:
ای مجیر دین ایزد! كایزدت بادا مجیر در معانی بی عدیلی در مكارم بی نظیر
داعی اعمال را كف جواد تو مجیب خایف ایام را سعی جمیل تو مجیر
(دیوان مجیر، ص 3)
دیوان مجیر قریب به پنجهزار بیت و مشهونست به قصاید عالی و غزلهای لطیف. (10) دیوان مجیرالدین بیلقانی به تصحیح و تعلیق استاد مرحوم دكتر محمدآبادی باویل، كه در واقع رساله دكترای ایشان است، تنها تحقیقی است كه در این زمینه انجام گرفته است.
شیوه كار نگارنده
در گزارش این بیست قصیده اول دیوان مجیرالدین، به ترتیب ذیل عمل شده است:
پس از معرفی كوتاه هر قصیده معانی لغات و واژگان، اصطلاحات، كنایات و تعبیرات ابیات توضیح داده شده، و در مواردی كه استشهاد از نظم و نثر ادبی فارسی- مخصوصاً از اشعار خود شاعر- در روشن شدن مطلب مؤثر بوده، بدین امر پرداخته شده است، و در معرفی قصاید به منابعی از قبیل تاریخ ادبیاتها، سخن و سخنوران استاد فروزان فروحاشیه‌ی این كتاب، پاورقی دیوان مجیر و دیوان خاقانی مراجعه شده تا به اصطلاح شأن نزول قصاید، سخنان استاد فروزانفر درباره بعضی قصاید و ابیات آن و تقلید مجیرالدین از استادش خاقانی در سرودن چامه هایش، بررسی شود.
در مواردی كه معنی بیت ها بر اساس واژگان و تركیبات به كار رفته در آن مبهم و نامفهوم به نظر می‌رسیده، در صورت مفهوم بودن ابیات با واژگان و تركیبات نسخه های دیگر- كه در پاورقی دیوان آمده بود- معنی آنها نوشته شده است.
همچنین اگر معنی بیت، قابل توجیه به وجه یا وجوهی دیگر نیز بوده، به ترتیب اولویت معنایی، آن وجه یا وجوه نیز ذكر شده است.
تمامی ابیات توضیح داده شده و دست كم معنی روانش نوشته شده است و هیچ بیتی حذف و یا به بهانه سادگی به حال خود رها نشده است.
در سرتا سر تاریخ ایران، ارتش از اهمیت سیاسی و نظامی و اجتماعی بزرگی برخوردار بوده است. هر كشوری برای حفظ مرزهای خود در مقابل تهاجمات خارجی و همچنین برای محافظت از امنیت داخلی خصوصاً در برابركانون های سیاسی، اجتماعی، ضد حكومت نیاز به قوای نظامی و انتظامی(ارتش) دارد، چون عملكرد گروه های حاكم بر جامعه با خواست های مردم هماهنگ و گاه متعارض است، وجود این دو نیرو كه معمولاً در پیوند و همدست یكدیگرند در جامعه ضروری است. این دو نیرو در اكثر جوامع سنتی و از جمله در ایران چنان ساختار مشتركی هستند كه گاه تفكیک آنها مشكل است[1]. از لحاظ اهمیت موضوع باید این نكته را به یادداشت كه در دوره حكومت رضا شاه ساختار قشون متحد الشكل و به طور كلی ارتش نوین ایران بنا نهاده شد و ارتش به عنوان ركن اصلی قدرت در حكومت پهلوی تبدیل شد و دولت و مجلس هیچ نقشی در نیروهای نظامی كشور نداشتند و كنترل كامل ارتش در دست رضا شاه بود و ارتش پیوستگی زیادی با سلطنت داشت و مع الوصف ارتش پشتیبان حكومت پهلوی بود.
با اشغال ایران در شهریور 1320 و سقوط دولت مطلقه رضا شاه، ارتش نوینی را كه او تشكیل داده بود از هم فروپاشید. با روی كار آمدن محمد رضا شاه او به عنوان فرمانده كل قوا منصوب شد و با كمك ایالات متحده آمریكا ارتش را بازسازی و در اختیار خود گرفت. ارتش بازسازی شده در سال 1325 در مقابله با جدا سازی آذربایجان نقش مؤثری ایفاء كرد و مدتی بعد رزم آرا ریاست ستاد ارتش را بر عهده گرفت و به تقویت آن پرداخت. ارتش در این دوره تحت تأثیر گروه های گوناگون سیاسی قرار داشت و به تأثیر پذیری از فضای سیاسی کشور گروه های چون سازمان نظامی افسران حزب توده، كانون افسران بازنشسته و سازمان افسران ناسیونالیست پدید آمد و به گسترش
نقش خود در ارتش تأكید داشتند. پس از ملی شدن صنعت نفت، دكتر مصدق به نخست وزیری رسید. اما دولت تسلطی بر عملكرد نظامیان نداشت و نظامیان به تشویق دربار به مخالفت با سیاست های دكتر مصدق می پرداختند و از این رو دكتر مصدق با در اختیار گرفتن منصب وزارت جنگ سعی می كرد سلطه ی دربار را بر ارتش كم رنگ كند و سیطره ی دولت را بر ارتش بیشتر سازد. پس از 30 تیر 1331 شاه مجبور بود با سیاست های دكتر مصدق همراهی كند و شاه مجبور شد كه ریاست وزارت جنگ را به دكتر مصدق واگذار كند زیرا در آن مقطع شاه توانایی مقابله با افكار عمومی را نداشت. تلاش دكتر مصدق برای وادار كردن شاه به سلطنت و نه حكومت بود با این وجود روابط دكتر مصدق با مجلس از یک سو و با شاه از سوی دیگر به پایان راه و بن بست نزدیک می شد.
به نظر می رسد در این دوره 12 ساله از شهریور 1320 تا كودتای 28 مرداد 1332، ارتش و سلطنت توانستند به موازات با یكدیگر قدرت از دست رفته را احیاء كنند و به پیوستگی قبل از شهریور 1320 برسانند. در این میان ارتش در اختلافاتی كه بین دربار با دكتر مصدق وجود داشت به طرفداری و حمایت از دربار و شاه نقش بازی می كرد. دكتر مصدق برای از میان برداشتن موانع و هموار كردن مسیر دولت و برنامه های خود به پشتیبانی افكار عمومی و روندهای مسالمت آمیز متكی بود. اما مخالفین منتظر فرصت مناسب برای كودتا و توسل به نیروهای نظامی برای سرنگونی او بودند. رد پای كودتا بر ضد دکتر مصدق را می توان از اوایل زمامداری او در تیر 1330 دنبال كرد. به نظر می رسد محافل سیاسی داخلی کشور حتی پیش از انگلیسی ها و آمریکائیها در فكر كودتا و بركناری دكتر مصدق بوده اند. وقوع كودتای 28 مرداد و نقش افسران نظامی در سرنگونی دولت دكتر مصدق بیانگر آن است كه دكتر مصدق در نیل به این هدف خود برای تسلط بر ارتش ناكام مانده است. زیرا دكتر مصدق معتقد بود كه ارتش باید زیر نظر و كنترل غیر نظامیان و توسط آنها اداره شود و ارتش با سرنگونی دولت دكتر مصدق و جایگزین كردن یک فرد نظامی به قدرت نمایی پرداخت. در این پژوهش سعی شده است كه دوران چند ماهه دولت دكتر مصدق را كه از جمله دوران مهم و حساسی از تاریخ معاصر ایران می باشد بررسی و گرایش های سیاسی افسران ارتش را در دوره دوساله دولت دكتر مصدق و تأثیرات متقابل ارتش و سیاست را مورد ارزیابی قرار دهد.
پایان نامه حاضر در شش فصل نوشته شده که شامل یک فصل كلیات و در پنج فصل اصلی تهیه و تنظیم شده است.
1- تكمیل همایون، ناصر، تحولات قشون در تاریخ معاصر ایران، جلد 1، تهران، دفتر پژوهش های فرهنگی ، 1376، صص 9-11.
بیان مساله :
در یک بررسی اجمالی از دین اسلام می توان به این نکته به صورت بسیار جدی اشاره کرد که نوع برداشت‌های افراد در این دین در بسیاری از وجوه با هم تفاوت و حتی متعارض می‌باشد. یکی از مهمترین کانون‌های تعارض در بین پیروان این دین ، نوع نگاه به رابطه بین حکومت و سیاست می‌باشد. گروهی از این افراد معتقدند که دین تنها باید به خود محدود بوده و با سیاست هیچ ارتباطی نداشته باشد. چون هر پرچمی که قبل از حکومت امام زمان ( عج ) برافراشته گردد محکوم به شکست است[1]. برخلاف این نظر گروهی دیگر از مسلمانان بر این اعتقادند که دین بدون سیاست هیچ گونه ارزشی نداشته و سیاست نیز بدون دین راه بجایی نخواهد داشت.[2]
هر حكومتی در هنگام تشكیل به دنبال نوعی از مشروعیت می‌گردد كه فلسفه وجودی حضور خود را درمنطقه توجیه نماید. پس از رسیدن به این مقصود در جهت حفاظت از خود در مقابل دشمنان داخلی و خارجی ایده و اندیشه‌ای را طلب كرده كه با بسط آن آینده خود را بیمه نموده و با طیب خاطر به فعالیت خود ادامه دهد.
این چنین حكومتی بایستی از چنان زیرساخت‌هایی برخوردار باشد كه تا مدت‌ها به فعالیت خود ادامه دهد ( مانند مشروعیت مردمی ،
وحدت در هیات حاکمه و … ). شناخت چنین زیر ساخت‌هایی و چگونگی رسیدن به آن توسط یک حكومت امری است كه مورد توجه تمام حكومت‌های بعد قرار گرفته تا از آن در جهت نیل به اهداف خود استفاده نمایند. مذهب تشیع نیز به عنوان یک زیر ساخت در پابرجا نگهداشتن حكومت صفویان عمل كرده است. صفویان با روش‌های مختلف مردم را به این مذهب دعوت كرده و از این طریق فلسفه وجودی خود را مهیا نموده‌اند. از سوی دیگر به علت وجود دو دشمن قدرتمند در دوسوی كشور- عثمانی و ازبك – لزوم استفاده از قدرتی عظیم در داخل بر آنها روشن گردید كه با تركیب مذهب تشیع و تعصب ایرانی سعی در نیل به این مقصود داشتند كه موفق بودن یا نبودن آنان در این تصمیم امری است كه در این تحقیق سعی می شود به آن پاسخی مناسب داده شود.
بر اساس نگرشی دیگر به نظر می‌رسد كه تا قبل از تشكیل چنین حكومتی شیعیان نسبت به عناصر غیر ایرانی و سنی نگرش منفی نشان می‌دادند كه حاضر به پذیرش همچنین دولتی شده و با خون خود در موارد مختلف از آن حفاظت نمودند. این فرضیه نیز بایستی با كنكاش فراوان مورد نقد و بررسی قرار گرفته و در پایان تحقیق به آن پاسخ جامعی داده شود.
بدون شك در تشكیل هر حكومت عوامل و بسترهایی بوده است كه یكی از این عوامل در تشكیل حكومت صفوی را می توان نهضت‌های شیعی زمان تیموریان و قبل از آن دانست ، این مفروض در قسمت‌هایی از تحقیق به عنوان زمینه‌های تشکیل حکومت صفوی مورد بررسی قرار می‌گیرد.
