وبلاگ

:

 

ترسّل و نامه ­نگاری دوره­ى قاجار از سویى ادامه­ نثر دوره­ صفوى و نادرى است و قلم­ها از تكلّف و مغلق­گویى تاریخ اوصاف نشان­ها دارند و از سوى دیگر، محققان، دوره ى قاجار را دوره ى بازگشت ادبى نیز بشمار آورده­اند. در این پایان نامه ، نامه­های عهد قاجار از منظر ویژگی­های زبانی، نگارشی و دستوری و صور خیال و آرایه های ادبی تجزیه و تحلیل شده است. در این دوره درحالی که از منظر تاریخی، نثر فارسی در حال گذار از نثر مصنوع به نثر فنّی است؛ از منظر فرهنگی، اجتماعی نیز نامه نگاری از انحصار شاهان، وزرا، ادیبان و اهل فضل خارج شده و عامه مردم نیز به نامه نگاری روی می آورد و بالاخره تحولات گوناگون اجتماعی سیاسی که از حکومت آقامحمدخان تا آغاز سلطنت پهلوی در ایران اتفاق افتاده است در مجموع انواع نامه با سبک و محتوای بسیار متنوع و گوناگون مشاهده می­ شود. تنوع سبک، استفاده از زبان محاوره، کاربرد واژگان و اصطلاحات بیگانه، تبدیل نثر مصنوع و فنی به نثر مرسل و روان امروزی از مهم ترین ویژگی­های زبانی و نگارشی و حسن مطلع، سجع ، تضمین (امثال و حکم، شعر، آیات و احادیث)، جناس، تشبیه و توصیف، مراعات نظیر، ضرب المثل، استعاره و مجاز، کنایه و ایهام از مهمترین آرایه­ های ادبی نامه­ های این دوره است.

 

فصل اول: کلیات

 

درآمد:

 

اسناد و مکاتبات پیشینیان صرف نظر از اینکه یکی از ابزارهای مهم تحقیق در دوران مختلف تاریخ است می ­تواند برای شناخت زوایای گوناگون نثر فارسی و ارزیابی رشد آن نیز بسیار ارجمند باشد. اگرچه برای پاره­ای از دوره­ها، این­گونه اسناد اصلی کمیاب است، اما می­ توان با تحقیق و تفحص در متون مختلف به ویژه آثار ادبی و جنگ ها به تعداد زیاد­تری از این مدارک که برخی هم از جمله منشآت ادبی شمرده می شوند دست یافت. در ایران همچون برخی از کشور های دیگر به دلایل سیاسی و اجتماعی هیچگاه بایگانی ها یا مراکز حفظ اسناد وجود نداشته و اگر داشته در دسترس همگان نبوده و اصولاً چنین نهادهایی در ایران سابقه دیرینه­ای ندارد. شاید تغییر محل پایتخت در طی تاریخ و حملات اقوام مهاجم به این کشور چنین امری را ناممکن ساخته است. اما خوشبختانه بعضی از نویسندگان ایرانی اصول اسناد یا محتوای آن را در ضمن آثار خود گنجانده ­اند.        

 

یکی از گونه ­های اصلی این اسناد و مکاتبات پیشینیان نامه ­ها هستند. نامه­ های باقیمانده از ادوار گوناگون‏ تاریخی، از انواع مهم نثر فارسی به شمار می­آیند و در مطالعات گوناگون ادبیات، زبان­شناسی، تاریخ، جامعه ­شناسی، مردم­شناسی و غیره حائز اهمیت و بایسته و شایسته ی مطالعه‏ و تحقیق است. برخی از این نامه‏ها که خوشبختانه‏ از توفان حوادث روزگار درامان مانده، اسناد و شواهد معتبری هستند که توانایی و ذوق نویسندگان و ادیبان نامداری که در طول تاریخ ادبیات کشورمان از شهرت و آوازه‏ای بلند برخوردار بوده و هستند را نشان می­دهند. از این رو این نامه­ها از نظر ادبی، تاریخی، اجتماعی و سیاسی، ارزش و اهمیت بسزایی دارند، و پرداختن به آنها در حیطۀ پژوهشهای ادبی و جز آن ضروری می‏نماید. در واقع « با مطالعه و بررسی دقیق آنها به نکات و دقایق‏ دستوری، لغوی، چگونگی استعمال صنایع ادبی و سایر ویژگیهای سبک‏شناسی می‏توان دست یافت و از اسلوب بیان در ترسّل و شیوه­ نگارش مکاتبات‏ رسمی دیوانی که در دربارها رایج بوده، و همچنین‏ از سبک نگارش نامه‏های خصوصی ( اخوانیات) می‏توان آگاه شد و در بررسی سیر تطور و تحول نثر فارسی طی قرون و اعصار متمادی، اطلاعات ذی‏ قیمتی از این متون کسب کرد» ( مردانی، فیروز، ترسّل و نامه­نگاری در ادب فارسی، ص 37).

 

اگرچه امروزه ظهور فناوری­های جدید، امر مکاتبات بین افراد را محدود کرده است اما در گذشته­های نه چندان دور و در عهد قاجار، نامه‏نگاری یکی‏ از عوامل مهم در تداوم ارتباطات رسمی و دوستانه تلقی می‏گردید. در این دوران به دلیل کمبود وسایل ارتباط جمعی از یک سو و گسترش سطح عمومی سواد از سوی دیگر باعث شده است تا امورات‏ و احوالات افرادی از طبقات مختلف ( شاهان و شاهزادگان، طلاب و روحانیون، تحصیلکرده­های روشنفکر، شاعران و نویسندگان و حتی مردم عامی) مطرح، بلکه بسیاری از مسائل روز در نامه‏ها بیان می‏گردید که در مکاتبات رسمی و اداری به دلیل‏ مسائل امنیتی و سری، کم‏تر به آن پرداخته می‏شد. این پژوهش در تلاش است تا با

 شناسایی نوع نگارش، اصطلاحات و تعابیر ادبی به‏ کار رفته و اندیشه و مضامین انواع نامه­های برجای مانده از عهد قاجار، نقش و جایگاه نامه و نامه نگاری در رشد نثر فارسی را مشخص سازد.

 

با بررسی اسناد و نامه ­های باقیمانده در کتابخانه­ ها و موزه­ ها که بسیاری از آنها در مطبوعات و مجلات باز نشر یافته­اند با حجم انبوهی از نامه­های دورۀ قاجاریه مواجه می­شویم، برخی از این نامه­ ها ، نامه­ هایی است که بین شاهان و وزرا مبادله می­شده است ( مانند نامه­ های قائم­مقام فراهانی و امیرکبیر به شاهان قاجار)، برخی دیگر نامه­هایی است که بین شاهان و روحانیت مبادله شده است ( مانند نامه­ های میرزای قمی به شاهان قاجار) برخی از نامه­ها به مقصدهایی بیرون از ایران فرستاده شده ­اند یا از مقاصدی از بیرون ایران دریافت شده ­اند ( مانند نامه ­های مبادله شده بین ناپلئون و شاهان قاجار) و بالاخره برخی از دیگر نامه ­ها که در بین افراد تحصیلکرده عادی مبادله شده است و حاوی مضامین عاشقانه­­ و… است.

 

1-1- بیان مسأله

 

در این پژوهش تلاش می­ شود تا ضمن بررسی اجمالی پیشینه­ی انواع نامه و منشآت فارسی در عهد قاجار، آنها را از منظر ارزش­های ادبی و تغییراتی که در نثر رایج فارسی ایجاد کرده ­اند ( ازجمله چگونگی رسیدن از نثر مصنوع به نثر مرسل و تغییراتی که در ساده­نویسی و حذف برخی از قواعد به منظور تسهیل در بکار­گیری نثر فارسی) مورد تجزیه و تحلیل قرار دهد. تجزیه و تحلیل نامه­های عهد قاجار در این پایان نامه در حوزۀ ویژگی­های زبانی، نگارشی و دستوری و صورخیال و آرایه­های ادبی انجام می­یابد. در این پژوهش تلاش می­ شود تا به سوالات زیر پاسخ داده شود:

 

1- مهم­ترین ویژگی­های زبانی ، نگارشی و دستوری نامه­ های عهد قاجار کدام است؟

 

2- کدام یک از صورخیال و آرایه ­های ادبی در نامه ­های عهد قاجار اهمیت بیشتری دارد؟

 

3- نامه و نامه­ نگاری در عهد قاجار تا چه میزان از دوره ­های پیشین تاثیر پذیرفته است؟

 

4- نامه و نامه ­نگاری در عهد قاجار تا چه میزان بر دوره­ های بعدی اثر گذاشته است؟

 

2-1- پیشینه پژوهش

 

اگرچه تاکنون هیچ مطالعه جامع و مستقلی درباره ارزش ادبی و ویژگی­های سبکی نامه­های عهد قاجار انجام نیافته است اما می­توان به برخی از مطالعات و آثاری که تا حدودی نزدیک و مر تبط به این پژوهش هستند اشاره کرد. در حوزه­ مطالعات دانشگاه، پورعلی (1362) در پژوهشی به بررسی تحول در نامه نگاری از عهد قاجار تاکنون ( تا زمان نگارش پژوهش) پرداخته است. پژوهش او بیشتر به سیر تاریخی و گزارش اتفاقاتی که منجر به ایجاد تغییر در نامه­نگاری در اواخر عهد قاجار و دوران پهلوی شده است می پردازد، و بررسی و تحلیل سبک و ارزش­های ادبی نامه ­های عهد قاجار است.

 

در پایان­نامۀ دیگری که مرتبط با این پایان نامه انجام شده است، مهرآذر (1356) نامه‌نگاری در ادب فارسی تا پایان قرن پنجم هجری را مورد تفسیر و تحلیل قرار داده است. روش استفاده شده در این پایان نامه بر مبنای ارزش ادبی و سبک، است و پژوهشگر نامه­ های قرن­ های اول اسلامی را مورد توجه خود قرار داده است.

 

در مجموع پس از جستجو در منابع موجود در سال­های اخیر و بر طبق اصول جدید پژوهش، پایان نامه ای که به نامه­نگاری در عهد قاجار یا حتی دیگر دوره­ های ادبیات فارسی اختصاص یافته باشد، مشاهده نکرده است.

 

در حوزۀ مقالات و پژوهش­های علمی، مردانی (1377) در بخشی از مقاله پژوهشی خود با عنوان با عنوان ترسّل و نامه­نگاری در ادب فارسی­، به جایگاه قائم مقام فراهانی (به عنوان یکی از نامه­نگاران عهد قاجار) اشاره کرده و می­نویسد: « اهمیت تاریخی و محتوای نامه­های قائم مقام، از این جهت است که آیینه­ی تمام نمایی از حقایق و احوال اوایل عهد قاجار است و بدون هیچ گونه حب و بغض و تزویر و ریا و خویشتن‏داری، اوضاع سیاسی و اجتماعی حاکم‏ در آن عصر و روابط درباریان و وضعیت دربار فتحعلی شاه قاجار را بی‏کم و کاست منعکس‏ می‏نماید، زیرا غالب نامه­ها دربرگیرنده­ی دستورها و گزارشهایی است که از سوی شاه و ولیعهد صادر می‏شد و به وقایع روزمرۀ دربار و دولت و امور جاری مملکت مربوط بوده است» (مردانی، فیروز، ترسّل و نامه نگاری در ادب فارسی، ص 47). بدیعی (1373) در مقاله خود به بررسی نامه فتحعلیشاه قاجار به فرزندش عباس میرزابا رویکردی تاریخی پرداخته است. دانش پژوه (1341) در مقاله خود به تحلیل و بررسی نامه فتح علی شاه قاجار به میرزا ابوالقاسم محقق گیلانی قمی پرداخته است.

 

3-1- فرضیه های پژوهش

 

1- 1- نثر ساده، زبان محاوره، تنوع سبکی و تحول در جمله­بندی دستوری از مهم­ترین ویژگی­های زبانی، نگارشی و دستوری نامه­های عهد قاجار هستند.

 

2- اقتباس، سج، ترصیع، تضمین، کنایه و تمثیل از مهم­ترین صورخیال و آرایه ­های ادبی در نامه­ های عهد قاجار هستند.

 

3- نامه و نامه ­نگاری در عهد قاجار نسبت از دستاوردهای نثر فارسی دوره­ های پیشین بهره برده است.

 

4- نامه و نامه ­نگاری در عهد قاجار باعث رواج ساده­ نویسی و گسترش نامه­ نگاری در دوره ­های بعدی شده است.

 

4-1- اهداف و کاربرد پژوهش

 

هدف علمی تحقیق آن است که جایگاه و ابعاد دقیق نامه و نامه­نگاری در عهد قاجار و اثر آن بر نثر فارسی از آغاز تا قرن هشتم شناسایی و معرفی شود. بازخوانی و كشف ارزش­های اسناد مکتوب قاجاری، بررسی ارتباط بین حكمرانان و ادیبان در تاریخ ادبیات فارسی و شناسایی نقش نامه­نگاری در ماندگاری و بقای سیاست ها و شرایط اجتماعی از دیگر اهداف این تحقیق هستند. هدف کاربردی تحقیق آن است که مراکز علمی و دانشگاهی، دانشجویان ادبیات فارسی، مطالعات فرهنگ­شناسی، تاریخ، علوم اجتماعی، علوم­سیاسی، حقوق و نیز علاقمندان از نتایج آن استفاده کنند.

 

5-1- روش تحقیق

 

الف: نوع روش تحقیق

 

در این پژوهش به طورخاص از روش توصیفی بهره می­گیریم. بدین منظور با مطالعه اسناد و منابع مختلف و تقسیم ­بندی آنها به منابع دست اول و دست دوم و با عنایت به روش تحلیل درباره مؤلفه­ های فوق به بحث پرداخته و سرانجام استنتاجات و نتایج لازم استخراج می شود.

 

ب: روش گردآوری اطلاعات (میدانی، کتابخانه ­ای و غیره)

 

کتابخانه­ای است ( در صورت لزوم به برخی از موزه ­ها و سازمان میراث فرهنگی جهت رویت برخی نامه­ ها ی این دوره – از جمله نامه ­های امیرکبیر به ناصرالدین­ شاه که در موزه باغ فین کاشان نگهداری می­ شود-نیز جهت گردآوری اطلاعات مراجعه خواهد شد).

 

6-1- روش تجزیه و تحلیل

 

روش تجزیه و تحلیل اطلاعات، مبتنی بر روش تحلیل نتایج حاصله از مطالعات كتابخانه ­ای می­باشد.