وبلاگ

استقرار هر عنصر شهری درموقعیت فضایی- کالبدی خاصی از سطح شهر، تابع اصول و قواعد و سازوکار (مکانیسم های)خاصی است که در صورت رعایت شدن به موفقیت و کارایی عملکردی آن عنصر در همان مکان مشخص خواهد انجامید و غیر این صورت چه بسا مشکلاتی بروز کند .استقرار بسیاری از عناصر شهری بیشتر تابع سازکارهای اقتصادی و رقابت آزاد است ،اما برای خدمات عمومی که ایستگاه های آتش نشانی نیز جزء این نوع از خدمات شهری می باشد. نمی توان به سازکارهای بازار واگذار بسنده کرد، بدیهی است خدمات رسانی به موقع و مطمئن توسط ایستگاه های آتش نشانی بیش از هر چیز مستلزم استقرار آنها در مکان های مناسب است که بتواند در اسرع وقت و بدون مواجه شدن با موانع و محدودیت های محیط شهری از یک طرف و با ایجاد حداقل آثار منفی بر روی زندگی ساکنان شهر ازطرف دیگر به محل حادثه رسیده و اقدامات اطفا و یا امداد را به انجام برسانند. به رغم اینکه وجود نابرابری در استاندارد زیست در بین ساکنین یک شهر پدیده جدیدی در هیچ یک از شهرهای جهان نیست اما در کشورهای کمتر توسعه یافته به دلیل فاحش تر بودن تفاوت­های اجتماعی-اقتصادی و پیدایش سکونتگاه های زیر استاندارد و گسترش خوشه نشینی، تفاوت های فضایی شهر تشدید شده است(عبدی و دانشپور،1378،37). سکونت اقشار کم درامد در مکانهایی که جاذب سایر گروه های اجتماعی نیست، به تمرکز فقر می انجامد و این فرایند به جدایی گزینی طبقه کم درامد از سایر گروهای اجتماعی منجر میشود(شاه حسینی،1384،158). الگوی توزیع مراکز خدمات شهری از جمله عواملی است که باعث ارزش متفاوت زمین شهری شده و به جدایی گزینی های گروهای انسانی دامد میزند. بنابرین نقشه برنامه ریزان شهری در ایجاد و تقویت جدایی گزینی های اجتماعی و تفاوت در سطح زندکی شهروندان امری بدیهی و غیر قابل انکار است.ایستگاه های آتشنشانی از جمله مراکز مهم و حیاتی خدمات رسانی در شهرها هستند که نقش مهمی در تامین ایمنی و اسایش شهروندان و توسعه شهر ها دارند. بدیهی است خدمات رسانی به موقع ایستگاه های آتشنشانی بیش از هر چیز مستلزم استقرار آنها در مکانهای مناسب است که بتئانند در اسرا وقت و بدون مواجه شدن با موانع و محدودیت های محیط شهری از یک سو و با ایجاد کمترین آثار منفی بر زندگی ساکنان شهری از سوی دیگر، به محل حادثه برسند و اقدامات امداد را به انجام برسانند. عوامل متعددی در مکان یابی تجهیزات شهری دخالت دارند تحلیل همه جانبه آنها به وسیله روش­های سنتی مکان یابی به دلیل حجم زیاد
داده ­ها امکان پذیر نیست. از طرفی، عدم توجه به این عوامل در مکان یابی تجهیزات شهری موجب هدر رفتن سهم عمده ای از منابع مادری و از دست دادن حجم زیاد انرژی و نیروی کار انسانی در شهر ها گردیده است.لذا استفاده از ابزار تحلیل گر توانمندی چون GIS که بتواند با جحم وسیعی از داده ها کار کند ضروری است.

 

1-2- شرح و تبیین مسئله  

 

در پی رشد سریع جمعیت و رشد شتابزده و غیر منطقی شهرهاو مطرح شدن نیازها برای خدمات عمومی و حاکم شدن اقتصاد بازار و پیروی از اصول اقتصاد نئوکلاسیک که در آن رقابت در جستجوی سود بیشتر باعث کاهش سهم کاربری های عمومی (ایمنی،امدادی و … ) و افزایش سهم کاربری های مسکونی و سودآور می شود . لزوم دخالت دولت و برنامه ­ریزی جهت گسترش عدالت اجتماعی و دسترسی یکسان و متعادل خدمات را برای همه افراد ضزوزی می سازد . در این راستا برنامه ریزان سعی دارند با ارائه الگوی مناسب تخصیص زمین به کاربری های مورد نیاز شهرها و مکان گزینی مناسب آنها در کالبد شهر، جهت تأمین رفاه و ایمنی شهرها و آسایش شهرنشینان تأثیر گذاشته و امکان زیست بهتری را در شهرها فراهم آورند (ولی زاده ، 1384؛7). کاربری­های ایستگاه آتش نشانی یکی از انواع کاربری­های اساسی در شهرهاست که مکان یابی بهینه آنی، ایمنی و رفاه شهروندان را بدنبال خواهد داشت.توجه صرف به ساخت و استقرار ایستگاه های آتش نشانی ازنظر کمی و عدم توجه به کاربری­های مجاور و سایر عوامل مهم درمکان یابی آنها موجب کاهش کارایی ایستگاه از نظر امدادرسانی به موقع می گردد. علاوه بر موضوع­های ذکر شده در رابطه با کمبود ایستگاه­های آتش نشانی، مکان یابی نادرست و عدم هماهنگی با بافت و سیمای شهری از مسائل و موضوعات مشترک بسیاری از شهرهای ایران محسوب می گردد. بدین ترتیب با پرداختن به موضوع مکان یابی، محلی مناسب جهت استقرار ایستگاه های آتش نشانی برگزیده به طوری که در صورت وقوع حادثه، تیم های تخصص امدادرسان قادر باشند در سریع ترین زمان ممکن خود را برای نجات به حادثه دیدگان به محل برسانند.

 

تجهیزات و تاسیسات پایه و اساس سکونتگاه های شهری را تشکیل داده و کمبود و نقص آنها مشکلاتی را برای شهروندان به وجود می آورد. اعتبار و اهمیت هر شهر بسته به این خدمات و تاسیسات دارد. هرچه ارائه این خدمات بهتر باشد زندگی در آن راحت تر و هزینه زندگی در آن برای شهروندان کمتر خواهد بود. اگر این خدمات در مکان های مناسب و به اندازه کافی باشد از هزینه های اقتصادی و زمانی ساکنین به نحو محسوسی کاسته خواهد شد و لازمه این امر تحقیق و کنکاش علمی و کارشناسی است که باید از سوی سازمان ها و ارگان های مختلف حمایت شود.(سعیدی خواه، :1383ص35 ). رشد روزافزون و افقی شهرها به همراه افزایش جمعیت آنها موجب بالارفتن قیمت زمینهای شهری، رشد عمودی آنها و افزایش تراكم جمعیت شهری شده است. توسعه نامتناسب شهرها به همراه این رشد افسار گسیخته در سالهای اخیر و توجه نكردن مدیران شهری به توسعه پایدار، مشكلات عدیدهای را بخصوص برای شهرهای جهان سوم به وجود می آورد و مسئولیت بیشتری بر دوش برنامه ریزان شهری می نهد. اهمیت مكانیابی اصولی، كاربریها و خدمات شهری را بارزتر میكند. اغلب نظریه های مكانیابی و مكان گزینی به كاربریهای صنعتی و تجاری توجه نموده و عوامل تولید از قبیل بازار، سرمایه، نیروی كار و فاصله بازار تا محل تولید را متغیرهای اساسی مكانیابی در نظر گرفته و مدلهای خاصی را با اولویت دادن به یک یا چند عامل ارائه داده اند، در حالی كه متغیرهای مؤثر بر مكانیابی ایستگاه های آتش نشانی از نظر نوع و تعداد و تنوع تفاوتهایی با متغیرهای مؤثر بر مكانیابی واحدهای صنعتی و تجاری دارند و باید دقیقاً بررسی شوند(گوگه و پرهیزکار،1381:98). امروزه یافتن مکان یا مکان های مناسب برای ایجاد یک فعالیت در حوضه جغرافیایی معین، جزء مراحل مهم
پروژه های اجرایی بویژه در سطح کلان و ملی به شمار می آید. مکان های نهایی باید همه شرایط و قیود مورد نیاز را ارضاء نماید و عدم بررسی این شرایط و قیود قبل از اجرای چنین پروژه هایی نتایج نامطلوب فراوان به دنبال خواهد داشت (مهدی پور، 1385:ص44 ). تعیین محل و تعداد ایستگاه های آتش نشانی در یک منطقه معین شاید مهمترین تصمیمی است كه رئیس سازمان آتش- نشانی با آن مواجه است. البته نكته مهم این است كه راه حل بهینه، راه حلی است كه مجموع خسارات ناشی از آتش سوزی و هزینه ارائه خدمات را حداقل نماید.یکی از مهمترین پارامترها در ارایۀ با کیفیت ایستگاه­های آتش­نشانی، زمان ارائۀ خدمات این مراکز است. محل ایستگاه­های آتش­نشانی نقش بسیار اساسی در کاهش زمان پاسخ به تقاضا دارد، و از این­رو، مکان­گزینی بهینۀ این ایستگاه­ها در سطح شهرها از اهمیت بسیار زیادی برخوردار است. در واقع خدمات رسانی به موقع و مطمئن توسط این مراکز بیش از هر چیز مستلزم استقرار آنها در
مكان های مناسب است. شهر اردبیل از جمله شهرهای نسبتا بزرگ و پرجمعیت کشور است که به دلیل تراكم زیاد جمعیت و توسعه پهنة شهری از یک سو و از سوی دیگر انتخاب این شهر به عنوان مركز استان و وقوع حوادث بالا، نیاز مبرمی به خدمات رسانی بهینه مراکز آتش­نشانی و ایمنی دارد.

 

مكان گزینی ایستگاه های آتش نشانی در شهرنسبتا بزرگی چون اردبیل همواره با مشكلات عدیده ای روبه رو بوده است. تعدد عوامل مؤثر در مكان یابی ایستگاه های آتش نشانی و افزایش روزافزون مشكلات زندگی شهری لزوم استفاده ازروش های مؤثر و سیستمهای رایانه ای را در مكانیابی ایستگاه های آتش نشانی بیش از پیش آشكار ساخته است

 

1-3- پیشینه تحقیق

 

   در مقیاس جهانی در زمینه مکان یابی ایستگاه های آتش نشانی با بهره گرفتن ازسیستم ها اطلاعات جغرافیایی، مطالعات جامع و کامل صورت گرفته است در فوریه سال 2000 میلادی ، پروژه مکان یابی ایستگاه های آتش نشانی ویرجینیا و کانزاس ، تحت راهنمایی شرکت کردی ویتا به کمک GIS انجام گرفت . در ژانویه سال 2004 میلادی ، لی ویه در مکان یابی سایت های خدماتی چند منظوره از الگوریتم ژنتیک در محیط GIS استفاده نموده است .

 

به لحاظ اهمیت بسیار زیاد مساله نجات جان انسان­ها در اطفای حریق، پژوهش­های بسیاری از دیرباز در كشورهای توسعه یافته در زمینه انتخاب مكان­های مناسب احداث ایستگاه های آتش نشانی انجام گرفته است. پژوهش­های اولیه در این مورد بر مبنای انتخاب مكان ایستگاه­ها بر اساس سطح پوشش ارائه خدمات توسط هر یک از آنها قرار داشت (Guo an & Tang, 2008: 908)

 

• در سال 1376 هجری شمسی ، پرهیزکار ضمن مطالعه روش ها و الگوهای مکان گزینی، با مطالعه موردی در مکان یابی مراکز آتش نشانی شهر تبریز، توانایی GIS را نسبت به سایر مدلها اثبات کرد .

 

• شهابیان، شهرام در سال 1376 هجری شمسی با بهره گرفتن از GIS به مکان یابی فضایی ایستگاه های آتش نشانی شمال غرب تهران پرداخت و عادلی نیز در سال 1385 با بهره گرفتن از سیستم­های اطلاعات جغرافیایی به مکان گزینی ایستگاه های آتش نشانی شهر گرگان پرداخته است .

 

• (عابدین درکوش،80 : 1372) اولین کارهای مربوط به مکان یابی توسط لانهارد و وان تونن انجام شد. در واقع کلیه نظریه ها با بکارگیری تکنیک های مختلف سعی می کنند که عوامل مؤثر بر استقرار فضایی فعالیت های گوناگون شهری را بشناسند .

 

• مهدوی و کریم زاده (1385) در تحقیقی دیگر به چگونگی پهنه بندی بخش مرکزی شهرستان ورزقان به توجه به عوامل طبیعی و
• 

•  انسانی ، جهت مکان یابی خدمات روستایی با بهره گرفتن از ابزار توانمند سیستم اطلاعات جغرافیایی پرداخته اند . از این رو ابتدا اقدام به تهیه نقشه های مورد نیاز همچون نقشه ارتفاع ، شیب و غیره نمود، سپس به نحلیل داده ها در قالب توابع و مدلهای سیستم اطلاعات جغرافیایی و از طریق هم پوشانی و وزن دهی، نتیجتاً قسمت های مناسب جهت استقرار مراکز خدمات دهی را مکان یابی نموده اند.

  • بدر (1379) در مطالعه ای دیگر یکی از مشکلات عمده در برنامه ریزی شهری با توجه به رشد جمعیت و کمبود امکانات زیربنایی را تأمین جهات مناسب گسترش فیزیکی شهرها عنوان می کند . این تحقیق عوامل در گسترش فیزیکی شهرها را عوامل طبیعی، اقتصادی و اجتماعی عنوان می کند و قابلیت اراضی را مهمترین عامل در تعیین جهات گسترش فیزیکی شهرها می­داند. وی در این خصوص به مدلسازی برای گسترش فیزیکی شهر با تلفیق داده های ماهواره ای در راستای حفظ زمینه های با ارزش کشاورزی می پردازد .

   

  • (یکانی فرد ،1380: 39تا 43 ) یکانی فرد در مقاله ای با عنوان «تجربه های موفق خدمات ایمنی و آتش نشانی ایالت مینه سوتا» به شناسایی تجربیات کارآمد در رابطه با خدمات آتش نشانی در ایالت مینه سوتا Minnesota می پردازد که اساس آن در فعالیتهای دپارتمان های آتش نشانی در سطح این ایالت است . پیشنهاد و توصیه این است که مراکز خدمات آتش نشانی بیش تری در زمینه تعیین خطرات ناشی از حریق محلی فعال گردند و با توسعه برنامه های بلندمدتی که بر اساس این مخاطرات طرح ریزی شده است، از فرصت های پیش آمده زمینه همکاری ها استفاده نمایند .

   

  • (پرهیزگار ،1380: 22-27) پرهیزکار در مقاله کاربرد مدل حداکثر پوشش عملیاتی ایستگاه های آتش نشانی سعی کرده است با گذرا به روند کاربرد مدل­ها در برنامه ­ریزی شهری و منطقه­ای، یکی از مدلهای اصلی مکان گزینی خدمات شهری (از جمله محل ایستگاه های آتش نشانی )، یعنی مدل حداکثر پوشش (MCLP) زا شرح دهد .

   

  • (احمدی،1371: 40-46) احمدی در مقاله مکان یابی نقاط استقرار ایستگاه های آتش نشانی و خدمات ایمنی در تهران بزرگ اظهار می دارد . امکانات و نیروی متخصص تنها زمانی می تواند مؤثر واقع شوند که علاوه بر داشتن نظم و هماهنگی در کنترل حادثه اولاً آن را صحیح تشخیص دهند و ثانیاً بتوانند در اسرع وقت نسبت به کنترل آن اقدام نمایند و این خود منوط به رسیدن به موقع به محل حادثه خواهد بود که کمینه کردن آن هدف اصلی این مقاله است. برای رسیدن به این هدف ابتدا صورت مسئله بادر نظرگرفتن فرض هایی به نحو مناسبی تدوین گردیده و سیستم الگوریتم حل آن پیشنها و پاسخ نهایی ارائه گردیده است.

   

  • مشکینی و همکاران(1389) در مطالعه­ ای با عنوان تحلیل فضایی _مكانی تجهیزات شهری و كاربست مدل تحلیل سلسله مراتبی در محیط GIS، پس از ارزیابی ایستگاه­های موجود با بهره گرفتن از قابلیت­های GIS و مدل AHP موقعیت ایستگاههای جدید در هسته مرکزی تهران را پیشنهاد کرده است

   

  • کوتاناپانیچ و همکاران(2005) با انتخاب شهر کان­سیتی ( واقع در تایلند) به عنوان مطالعۀ موردی، با بهره گرفتن از یک سیستم جامع یکپارچه متشکل از کامپیوترهای همراه، GIS و GPS، نقش و کارکرد تلفیق این تکنولوژی­ها درکنترل و مدیریت سیستم اطلاعات امداد رسانی مورد مطالعه قرار داده­اند،

   

  • جیپینگ و همکاران (2010) در پژوهشی با عنوان بررسی نحوۀ مدیریت اطلاعات امدادرسانی
    (آتش­نشانی و اورژانس)، قابلیت­ها و نحوۀ استفاده از فن آوری­های نوین GIS، GPS و RS (3S) درمکانگزینی و مدیریت اطلاعات جغرافیایی سوانح امدادرسانی مورد مطالعه قرار داداه­اند.

   

  • هااووی و همکاران (2011) در پژوهشی، به کاربردهای GIS در عملیات امداد و نجات و مکان گزینی بهینۀ مراکز آتش­نشانی پرداخته­اند.

 

• پرهیزکار(1376) ضمن مطالعه روش و الگوهای مکان­گزینی مانند نظریه های مکان مرکزی، مدل تاکسونومی عددی، مدل لاری و مدل­های تصادفی، با مطالعه موردی در مکان­ یابی مراکز آتش­نشانی شهر تبریز، توانایی سیستم اطلاعات جغرافیایی را نسبت به سایر مدل­ها اثبات کرد.

 

• نظریان و کریمی (1388) در مقاله­ای تحت عنوان ارزیابی توزیع فضایی و مکان­ یابی ایستگاه­های آتش­نشانی شهر شیراز با بهره گرفتن از GIS به این نتیجه رسیدنحوه توزیع فضایی مراکز آتش­نشانی جهت پوشش کل شهر مناسب نبوده و نیازمند مکان­ یابی ایستگاه­های جدید می­باشد.

 

• دیوید(2004) نقش GIS را در مدیریت بحران حوادث مرتبط با فعالیت­های سازمان آتش­نشانی تعیین کننده دانستند و اظهار داشتند علاوه بر اینکه GIS می ­تواند در کاهش خسارات در زمان قبل از وقوع حادثه با مکان­ یابی بهینه­ترین مکان­ها برای احداث ایستگاه­ها موثر باشد می ­تواند کارآیی بالایی نیز در حین امداد رسانی ایفا نماید.

 

• کوتاناپانیچ و همکاران(2005) با انتخاب شهر کان­سیتی (واقع در تایلند) به عنوان مطالعۀ موردی، با بهره گرفتن از یک سیستم جامع یکپارچه متشکل از کامپیوترهای همراه، GIS و GPS، نقش و کارکرد تلفیق این تکنولوژی­ها درکنترل و مدیریت سیستم اطلاعات امداد رسانی مورد مطالعه قرار داده­اند.

 

• جیپینگ و همکاران(2010) در پژوهشی با عنوان بررسی نحوۀ مدیریت اطلاعات امدادرسانی(آتش­نشانی و اورژانس)، قابلیت­ها و نحوۀ استفاده از فن آوری­های نوین GIS، GPS و RS (3S) درمکان­گزینی و مدیریت اطلاعات جغرافیایی سوانح امدادرسانی مورد مطالعه قرار داداه­اند.

 

• (سعیدی خواه ،1383) در پژوهشی با عنوان «بررسی تأسیسات و تجهیزات شهری (پست، مخابرات، آتشنشانی) و مکان یابی آنها در بافت قدیم و جدید شهر مشهد» هدف از تحقیق را بررسی کمبودها و مکان یابی بهینه تأسیسات و تجهیزات پست، مخابرات و آتش نشانی می داند. در این تحقیق دو منطقه از شهر مشهد ( بافت قدیم و بافت جدید ) انتخاب شده و کار اصلی در دو قسمت آورده شده است. مرحله اول میزان و مقدار تأسیسات و تجهیزات مورد مطالعه بر اساس سرانه ها و استانداردها مشخص شده است.

در مرحله دوم مکان یابی این تأسیسات و تجهیزات بر اساس فاکتورهای مختلف پیشنهاد شده و در نهایت مقایسه ای از وضع موجود و مطلوب این خدمات به عمل آمده است. نتیجه کار استخراج نقشه های میزان و مقدار مکان یابی خدمات است که با وضع موجود نیز سنجیده شده و میزان کمبودها مشخص شده است و نتیجه بدست آمده حاکی از اختلاف زیاد بین مقدار و مکان گزینی خدمات در وضع موجود و وضع مطلوب می باشد .

 

• (پرهیزگار،1376) پرهیزگار در مقاله ای با عنوان « ارائه الگوی مناسب مکان گزینی مراکز خدمات شهری با تحقیق در مدلها و GIS شهری اظهار می دارد سیستم اطلاعات جغرافیایی (GIS) توانمندی ها و قابلیت های فوق العاده ای در جمع آوری ، ذخیره، بازیابی، به روز کردن ، کنترل، ادغام، تحلیل مدلسازی و نمایش داده های جغرافیایی به صور گوناگون دارد و می تواند متغیرهای کمی و کیفی متعدد و با ابعاد گسترده را در تصمیم گیری ها و مدیریت شهری دخالت دهد .ایشان در مکان یابی مراکز آتش نشانی تمرکز خویش را بر بهره گیری از سیستم اطلاعات جغرافیایی (GIS) می گذارد .

 

• (دانشگاه تربیت مدرس،1379) در پژوهشی با عنوان « ارائه مدل و ضوابط مکان گزینی ایستگاه های آتش نشانی» که در دانشگاه تربیت مدرس تهیه شده اهداف تحقیق عبارتند از : 1- تعیین ضوابط و معیارهای مکان گزینی ایستگاه های آتش نشانی 2- ارائه الگوی مناسب مکان یابی ایستگاه های آتش نشانی 3- پاسخ گویی به نیازهای ایمنی شهروندان در حداقل زمان ممکن 4- پیشگیری از خسارات عمده جانبی و مالی به شهروندان و مؤسسات 5- آمادگی لازم برای عملیات اضطراری در حوادث غیرمترقبه در زمان بحران   6- کمک به اهداف توسعه پایدار 7- سازماندهی فضایی برای امکانات و تجهیزات ایمنی در شهرها .

 

• ( مرکز مطالعات برنامه ریزی شهری ،1371) مرکز مطالعات برنامه ریزی شهری در یک طرح مطالعاتی با عنوان بررسی وضعیت مراکز آتش نشانی و امور ایمنی شهرهای کشور (طرح جامع ایمنی و آتش نشانی شهرهای کشور) هدف از تهیه طرح مذکور را ، برنامه ریزی و سازماندهی سیستم آتش نشانی و امور ایمنی، جهت افزایش ضریب ایمنی شهرهای کشور و فایق آمدن بر توانایی سیستم در مقابله با مصائب و مشکلات موجود ذکر کرده است .

 

• پرهیزگار(1376) ضمن مطالعه روش ها و الگوهای مکان گزینی مانند نظریه مکان مرکزی، مدل تاکسونومی عددی، مدل های تصادفی، با مطالعه موردی در مکان یابی مراکز آتش نشانی شهر تبریز ، توانایی GIS را نسبت به سایر مدلها اثبات کرد .

 

• David Evans (2004) در ژانویه سال 2004 نقش GIS را در مدیریت بحران حوادث مرتبط با فعالیت های سازمان آتش نشانی تعیین کننده داشتند و اظهار داشتند علاوه بر اینکه GIS می تواند در کاهش خسارات در زمان قبل از وقوع حادثه با مکان یابی بهینه ترین مکانها برای احداث ایستگاه ها مؤثر باشد می تواند کارایی بالایی نیز در حین امدادرسانی ایفا نمود .