متون عرفانی یكی از شاخههای پربار ادبیات فارسی است. این متون به دلیل ارتباط شفافی كه با تجربۀ عرفانی و تخیّل بشری دارد، منشأ زایش‌های هنری و تجربههای زبانی بیان‌ناپذیر است. تذكرةالاولیاء نوشتۀ فریدالدین عطار نیشابوری، از مهمترین متون نثر فارسی سدۀ هفتم و یكی از درخشان‌ترین منابع نثر صوفیه بهشمار می‌رود. این كتاب، یادنامۀ عارفان است و بخش اصلی آن به یادكرد هفتاد و دو تن از اولیاء اختصاص دارد كه نخستین آن ها امام جعفرصادق (ع) و آخرین آن ها هم حسین‌بن‌منصور حلاج است. بخشی نیز به نام «ذكر متأخران از مشایخ كبار» ضمیمۀ پایان كتاب است كه با شرح حال و ذكر سخنان بیست و پنج تن از مشایخ صوفیه اختصاص دارد. به نظر میرسد كه این بخش الحاقی است و نمی‌توان قاطعانه آن را از عطار دانست.
آشنایی با تذكرةالاولیاء دریچۀ بسیار مناسبی برای آشنایی با نثر كهن فارسی است. همچنین برای آشنایی با اندیشۀ صوفیه و عارفان نیز بسیار مفید به نظر میرسد. عطار تذكرةالاولیای خود را در نیمۀ دوم قرن ششم فراهم آورده است. گویا مطالب این كتاب را به تدریج گردآوری كرده است. به اعتقاد پژوهشگران آخرین مطالب این كتاب در سال 617 بسته شده است. تذكرة‌الاولیا واپسین كتاب عطار است و تنها اثر اوست كه به نثر نوشته شده است. از سوی دیگر این كتاب «آخرین نمونۀ بزرگ از آن دسته متون عرفانی است كه در آن ها از ایمانی ساده و ناب یاد شده است. كمتر از یک سده پس از عطار، متون عرفانی خاصّه به دلیل تأثیر اندیشه‌های ابنعربی، بسیار پیچیده شد. داعیۀ عارفان كه دارای چنان نگرشی منسجم و نظام‌مندی هستند كه می‌تواند با آیین‌های فلسفی و كلامی رقابت كند، بل از آن ها نیز بالاتر رود، سرانجام منجر به پیدایش جهان‌بینی و سخن عرفانی مشكل و دقیقی شد، كه فهم و شناخت آن نیازمند دانش فراوانی است كه پیش‌تر به دست آمده باشد. تذكرةالاولیاء، بر عكس، از سادگی ایمانی می‌گوید و این را به آسانی نرم و روان و بسیار دلپذیر می‌گوید» (احمدی، 1379: 6).
كمتر متنی به زبان فارسی نوشته شده كه توانسته در حدّ تذكرةالاولیاء با بهره گرفتن از كمترین واژگان، زیباترین تصاویر را بیافریند و بیش‌ترین تأثیر را در ذهن خوانندگان بگذارد این گفته اگر چه كمی اغراق‌آمیز به نظر می‌آید، اما بی‌تردید زبان متن تذكرةالاولیاء زبانی زیبا و خواندنی است. برخی معتقدند كه عطار نخواسته زبانی نو آورد یا شگردهای تازۀ صرفی و دستوری به كار گیرد. او می‌خواست به یک سنت بزرگ مرتبط شود كه پیش از او آغاز شده بود این است كه با زبانی موجز، ساده و همه فهم، از كسانی می‌گوید كه اگرچه از دل مردم برآمده‌اند و مثل همۀ انسان‌ها بوده‌اند، اما به مقام بلند رسیده‌اند. مهمترین مسئله‌ای كه در این كتاب به چشم می‌خورد، عادی بودن مردان خداست. بسیاری از كسانی كه به مقامات بلندتر از ملائك رسیده‌اند از آغاز عارف نبوده‌اند، انسان‌هایی كه تجربۀ زیستن‌شان، چون تجربۀ همۀ انسان‌ها بود، اما گوش هوش‌شان در جستجوی صدای آشنا بود؛ این است كه به تلنگری بیدار می‌شوند و دیگران را هم بیدار می‌كنند.
حكایت تذكرةالاولیاء، حكایت انسانی‌هایی است كه ساده زیستن را گوشزد می‌كنند و اقوال انسان‌هایی را بهیاد می‌آورد كه با ایمان راستین در جستجوی زبانی برای تبیین رابطۀ انسان و خدا بودند. استاد فروزانفر در كتاب «شرح احوال و نقد و تحلیل شیخ فرالدین محمدعطار نیشابوری» كه متأسفانه بخش ناچیزی به تذكرةالاولیاء اختصاص یافته است، می‌نویسند: «شیخ، بر روی هم در این كتاب نهصد و هشتاد و هشت حكایت و دو هزار و هشتصد و شصت و چهار كلمه از اقوال مشایخ را گردآوری و ذخیرۀ عظیم و بسیار گرانبهایی به زبان فارسی تقدیم نموده است» (فروزانفر، 51:1374)
یكی از ویژگی‌های ساختارییای كه همۀ متون عرفانی ادبیات فارسی را به هم متصل می‌كند. ارتباط گفتمانی است، عطار نیشابوری، اگرچه اصلی‌ترین هنرش شعر است، اما با تألیف تذكرة‌اولیاءسعی كرده همان گفتمانی را كه در منطق‌الطیرش دنبال می‌كرد، به شكل دیگری در نثر هم دنبال كند.
فراروایتی كه تذكرةالاولیاء را پیش می‌برد «اسطورۀ نجات‌بخشی» است؛ این اسطوره، گفتمان «سفر انسان در دنیا» را می‌آفریند. عطار با استعارۀ «سفر» به اسطورۀ گناه و توبه میرسد. بنابراین ابتدای روایت‌هایش با توبه آغاز می‌شود و انتهایش به مرگ می انجامد. در تذكرةالاولیاء انسان‌های برگزیده با شناسایی و توبه كردن از گناه آغاز می‌كنند و آنگاه تبدیل به فاعل شناسا می‌شوند و سپس كردار و گفتارشان بر دیگران مؤثر واقع می‌شود و سرانجام سفرشان به مرگ منتهی می‌گردد.
از آنجا كه عطار، تذكرةالاولیاء را به شكل تألیفی-اقتباسی سامان داده است، در تحلیل سبكی این كتاب، نثرش را فاقد نشانه‌های سبكی ویژة عطار دانسته‌اند؛ در حالی كه عطار برای كتاب خود، نه تنها طرح و برنامۀ عملی برای راهنمایی سالكان طریقت داشته، بلكه در سامان دادن متن‌های عرفانی مختلف در پیِ تمهیدات ساختاری بوده است. این پژوهش در جستجوی ساختار بینامتنی تذكرةالاولیاست. بنابراین برای كشف این ساختار باید به زبان، روایت و گفتمان در تذكرةالاولیاء توجه شود. هدف از بررسی بینامتنی این تحقیق در واقع این است كه منطق گفت‌وگویی تذكرةالاولیاء را در كتابهای پیشین عرفانی بجوید. بینامتنیّت بیانگر آن است كه هر متن محل تقاطع سطوح متنی مختلف است.
اگرچه عطار بسیاری از اجزای تذكرةالاولیاء را از متون پیشین عرفانی چون رسالۀ قشیریه، كشف‌المحجوب و طبقات صوفیه گرفته است؛ اما رفتار زیباشناختی و زبانشناختی او برای خلق جهان متن دیگرگونه است. چنانكه تمام بخش‌هایی كه به تذكرةالاولیاء و یادكرد عرفا اختصاص یافته، دارای ساختار گفتمانی واحد است. اگرچه سایۀ كم‌رنگ این الگوی ساختاری را میتوان در كتابهای كشف‌المحجوب، رسالۀ قشیریه و طبقات صوفیه یافت؛ اما عطار این الگو را عمق و جهت داده و به سبك ویژه‌ای دست یافته است.
تذكرةالاولیای عطار گفتمانی را استمرار می‌بخشد كه پیش از او كسانی چون سلمی، قشیری و هجویری آغاز كرده بودند؛ نوع گفت‌وگوی تذكرةالاولیاء با این آثار و كوشش مؤلف آن می‌تواند این پرسش را مطرح كند كه عطار تا چه اندازه موفق شده است، ساختار مستقل و خودبسنده‌ای خلق كند.
بنابر تحقیقات آربری از 72 شخصیت عارفی كه عطار به شرح زندگی، اعمال و كرامات آن پرداخته (البته غیر از 25 شخصیت عارفی كه بعدها به تذكرةالاولیاء در دوره های مختلف ملحق شده است) تنها 9 شخصیت در سه كتاب طبقات صوفیه كشف‌المحجوب و رسالۀ قشیریه نیامیده است. به همین دلیل می‌تواند گفت تذكرةالاولیاء چه در محتوی و چه در نثر و ساختار، تحت تأثیر متون گذشته نوشته شده است و عطار به گونۀ بنیامتنی، متن منثور اثر خود را گسترش داده است. عطار در تذكرة خویش به برخی از این منابع اشاره كرده است.اما ظاهراً عطار در جستجوی تغییر مفهومی یادكرد عارفان است. كتابهایی چون رسالۀ قشیریه و كشف‌المحجوب با اندیشی مدرسی می‌خواستند به صورت‌بندی مفاهیم عرفانی بپردازند؛ اما عطار این نوع بیان را تغییر میدهد و مفاهیم عرفانی را با روایت همساز می‌كند. مطالبی كه عطار به صورت مستقیم و غیر مستقیم از كتابهای دیگر ذکر کرده، در روایت عطار به گونۀ گزینشی آمده است. عطار اگرچه در بیان مرجعیت داستان‌های اولیا كاملاً به متن‌های گذشته وفادار است و حتی نخواسته مرجعیت كلام اولیاء را با تغییر دادن بشكند، در تولید ساختار روایت، خلاقانه عمل می‌كند. یكی از مهمترین عواملی كه باعث می‌شود كه عطار به نوع ادبی داستان نزدیک شود و كلمات قصار و روایات را در دل زندگی اولیاد بگنجاند، جدا از قدرت داستانپردازیش، مسئلۀ مخاطب است. او از این طریق می‌خواهد مخاطبان بیشتری داشته باشد و سحر اقوال اولیاء را، با روایت، به جوانان برساند.
1ـ2ـ پرسش‌های تحقیقی
1- رویكرد بینامتنی عطار در تذكرةالاولیاء چگونه است؟
2- عطار چگونه روایت‌ها را از متون دیگر گزینش می‌كند و آن را در بافت‌های متن تذكرةالاولیاء قرار میدهد؟
3- آیا عطار به متن خود انجسام میدهد تا به ساختار خود بسنده دست یابد؟
4- آیا متن تذكرةالاولیاء یک متن گلچین شده است یا این كه عطار یک مؤلف خلّاق است؟
1ـ3ـ فرضیه های تحقیق
1- ژرفساخت تذكرةالاولیاء مطابق با گفتمان عرفانی است.
2- گفتمان زبانشناختی تذكرةالاولیاء در مقایسه با آثار عرفانی پیشین متفاوت است.
3- عطار تنها به گزینش متن از آثار گذشتگان فكر نكرده است؛ بلكه به ساختار اثر خود نیز اندیشیده است.
4- روابط بینامتنی در تذكرةالاولیاء دارای طرح و برنامه است.
5- تذكرةالاولیاء عطار چه در سبك و چه در ساختار یک اثر مستقل و خودبسنده است.
1ـ4ـ بیان و ضرورت مسئله
نه تنها تذكرةالاولیاء بلكه بسیاری از متون عرفانی كه در تفهیم و تفسیر تجربههای عرفانی بوده‌اند، بهشدت تحت تأثیر هماند. این تأثیرپذیر در سلسله كتابهایی كه از قرن پنجم آغاز شد و تا نفحات‌الانس جامی ادامه داشت، چشمگیرتر است. پیوند این آثار به گونه‌ای است كه منجر به یک سنت شده است؛ سنتی كه تعریف خاصی از بودن انسان در جهان دارد. این سنت نه تنها روایت‌های ویژه ساخت؛ بلكه توانست معرفت‌شناسی یک دورۀ بزرگ را رقم زند. بنابراین فهم هر یک از این متون منوط به فهم دیگر متون است؛ چرا كه پیوند این آثار یک پیوند متنی عمیق است. تعمق در متن تذكرةالاولیاء، به گونه‌ای تعمق در متونی است كه از طبقات صوفیة سلمی آغاز شده و به نفحات الانس جامی رسیدهاست. از این رو كشف روابط بینامتنی تذكرةالاولیاء با آثار گذشتگان نوع گفتگوی این آثار را با یكدیگر نشان میدهد. و همچنین روشن می‌كند كه هر یک از این متون چه قرائتی از عرفان اسلامی داشته‌اند. با فرض این امر، یک مسئله اساسی و ساختاری شكل می‌گیرد: استقلال این آثار را چگونه باید ارزیابی كرد؟ آیا این آثار كاملاً مستقل‌اند؟ یا این كه در عین استقلال به هم وابسته‌اند؟ و یا این كه این آثار نمی‌توانند آثار مستقلی باشند؟
تذكرةالاولیاء، اگر چه نه مثل وابستگی طبقات صوفیۀ خواجه عبدالله به طبقات صوفیۀ سلمی و نه مثل وابستگی نفحات‌الانس جامی به طبقات صوفیۀ خواجه عبدالله انصاری، اثری است كه استقلال ویژه خود را دارد؛ اما این اثر چه در مفردات و چه در ساختارهای روایی و محتوا تحت تأثیر كتابهایی چون رسالۀ قشیریه و كشف‌المحجوب است. آیا این وابستگی‌ها، تذكرةالاولیاء را تبدیل به یک اثر التقاطی كرده است یا اینكه این اثر می‌تواند بر ساختارهای خود تكیه كند و یک اثر اقتباسی نباشد؛ بلكه آفریدۀ ذهن خلاق مؤلف كتاب باشد؟
فضای مجازی و شبكه جهانی اینترنت به دلیل ماهیت عملكردی فراكشوری و نیز قابلیت برقراری ارتباط و جابه جایی اطلاعات و داده در مقیاس جهانی و اتصال كاربران و ابناء بشر از سراسر جهان صرف نظر از ملیت ، قومیت ، مذهب ، نژاد ، زبان و غیره عملاً در تعارض با منافع حكومتها و كشورها و دولت های محلی قرار می گیرد. به عبارتی فضای مجازی و شبكه اینترنت ، قدرت حكومتها و دولت های ملی و نیز حاكمیت آنها بر فضای ملی را به چالش می كشد. این خاصیت فضای مجازی می تواند به تولد و رشد نیروهای ضد حكومتی ، كاهش مقبولیت حكومتها نزد شهروندان افزایش قدرت مانور نیروهای ضد حكومتی چه در مقیاس شهروندی و فضای ملی و چه در مقیاس فراكشوری و جهانی و به طور كلی امكان تهدید ، تضعیف ، سقوط و جابجائی دولتها و حكومتهای ملی و ارزشهای مورد نظر آنها و جایگزینی نیروهای رقیب و نیز كاهش اقتدار حاكمیتی آنان منجر گردد.
از این رو حكومتها و دولتهای ملی به تكاپو افتاده اند تا از پس این چالش برآیند و تهدیدات بر علیه خود را كاهش داده و یا از بین ببرند. آنها گاهی اوقات تهدیدات علیه خود را به تهدیدات علیه امنیت ملی بقیه ، تفسیر و معنی می كنند و از آن بر علیه نیروهای رقیب و ضد خود استفاده می نمایند. بنابراین حكومتها و دولتها و نیروهای خود آنها چه با مبدأ و مقیاس ملی و چه با مبدأ و مقیاس فراكشوری و جهانی ، در فضای مجازی و بر سر فرصتها و قابلیت های آنان با یكدیگر به رقابت و نبرد می پردازند و هم دیگر را به چالش می كشند.
حاكمیت جمهوری اسلامی نیز ، به لحاظ ژئوپلیتیکی با فرصتها و چالشهای ویژه قرن حاضر مواجه است. عوامل ژئوپلیتیکی متعددی بر حاكمیت جمهوری اسلامی ایران تأثیر می گذارند این عوامل كه در برگیرنده بعد ملی حاكمیت جمهوری اسلامی ایران با تهدیدهای منطقه ای و فرامنطقه ای كه ناشی از رقابت كشور ما جهت تأمین هر چه بیشتر منافع ملی خود می باشند، مواجه است و اعتراضهای مردمی كه هم زمان با انتخابات دهمین دوره ریاست جمهوری به وقوع پیوست گرچه ، از سوی حاكمیت كنترل شد. اما ، پیش بینی تحول تهدید حاكمیت جمهوری اسلامی ایران را اجتناب ناپذیر می نماید. نقش آفرینی جمهوری اسلامی و اعمال حاكمیت آن علاوه بر توجه به عوامل قدرت سخت ، توجه به عوامل قدرت نرم را نیز طلب می كند.
از این رو در پایان نامه حاضر ، ضمن تبیین چهارچوب تحقیق در فصل اول به تشریح مبانی نظری و به طور كلی به مفهوم حاكمیت و فضای سایبری در فصل دوم پرداخته می شود. و در فصل سوم به مواد و روش های تحقیق پرداخته می شود و به تحلیل روند پیشرفت فضای سایبر بر چشم انداز ژئوپلیتیکی جمهوری اسلامی ایران در فصل چهارم خواهیم پرداخت. ارزیابی فرضیه ها و نتیجه گیری نیز محتوای فصل پنجم را تشكیل می دهد.
1-2- بیان مسئله
منطقه خاورمیانه، محل مناقشه‌های سیاسی خاصی است. این مناقشات ،از یک طرف به مسئله فلسطین و اسراییل و از طرف دیگر به نقش ویژه و جدید ایران اسلامی از نظر ژئوپلیتیک بازمی‌گردد. اگرچه مناقشه‌های ایران و سایر کشورهای این منطقه از قبل از انقلاب نیز وجود داشت ولی وقوع انقلاب اسلامی ویژگی خاصی به این روابط مناقشه برانگیز بخشیده است. به عبارت دیگر، با وقوع انقلاب اسلامی و حمایت ایران از فلسطین و تعارض با رژیم صهیونیستی، این مناقشات وارد عرصه خاصی شده است. از طرف دیگر، بعد از انقلاب اسلامی ایران تلاش برخی از کشورهای منطقه در فروکاستن از مناقشه و تعارض با رژیم صهیونیستی و نزدیکی بیشتر به آن رژیم، باعث گردید که ایران به عنوان یکی از قطب‌های اصلی مبارزه با نفوذ این رژیم در منطقه مطرح گردد. جنگ ایران و عراق و مناقشه بر سر جزایر سه گانه و استفاده از میدان‌های گازی و نفتی و همچنین کنترل تنگه هرمز از طرف ایران نیز از جمله عواملی بوده است که روابط ژئوپولیتیک ایران با سایر کشورها را بحرانی نموده است. از آخرین رویدادهایی که این مناقشات قدیمی را وارد مرحله جدیدی نموده، پی‌گیری و اصرار ایران بر سر انرژی هسته‌ای در دو دهه اخیربوده است.
در کنار این رقابت‌ها و مناقشات در میان کشورهای قدرتمند عربی حوزه خلیج فارس، در چند دهه اخیر تحولات اقتصادی و اجتماعی دیگری را در منطقه خاورمیانه شاهد بوده‌ایم که می‌تواند پاسخی به مناقشات پیش گفته و محملی برای برون رفت از این رقابت‌ها باشند. توسعه میدان‌های گازی در جنوب ایران، توسعه مناسبات بازرگانی در شیخ نشین‌های حوزه خلیج فارس و دریای عمان و تحولات موسوم به بهار عربی از جمله مواردی هستند که در صورت به کارگیری سیاست‌های مناسب، می‌توانند فرصتی برای ایران و سایر کشورهای قدرتمند این ناحیه در جهت تثبیت و حتی افزایش نفوذ خود در این منطقه را فراهم نمایند. بر طبق اصول متعارف روابط درون منطقه‌ای و بین‌المللی
طبیعی است که هر یک از این کشورها به نوعی به دنبال منافع خود در روابط بین‌المللی خود باشند. پی گیری این منافع، مستلزم کاستن از فشار مناقشات و افزایش سطح همکاریهای درون منطقه است.
یکی از زمینه‌های به وجود آمده برای بهره‌گیری از فرصت‌های پیش آمده در این منطقه از دنیا، استفاده از فضای سایبری است. در دنیای جدید، انقلاب الکترونیکی فرصتها و در عین حال چالشهای بسیار جدیدی را در اختیار دولتها قرار داده است که بتوانند منافع خود را به شکلهای مدرن پی‌گیری کنند. بزرگترین موفقیت انقلاب الکترونیکی، دسترسی سریع و آسان به منابع اطلاعاتی در اقصی نقاط دنیا است. در واقع این انقلاب اگرچه زیرساخت‌های الکترونیکی دارد ولی آنچه اهمیت آن را در دنیای امروز افزایش داده نقش اطلاعاتی آن است. بنابراین میتوان گفت که این انقلاب بیش از آن که الکترونیکی باشد انقلاب اطلاعاتی است که زیر ساختی برای توسعه جامعه فراهم می کند. توسعه روز افزون این فناوری و افزایش میزان وابستگی به خدمات آن ،بیشتر به دلیل نیاز دنیای مدرن به انبوه اطلاعات و داده‌هایی است که دسترسی به آنها می‌تواند مسیر توسعه را هموارتر نماید و در واقع، زیرساخت‌های حیاتی کشورها ،از جنبه های متفاوت،به این فناوری وابستگی شدیدی یافته است.
البته در ادبیات مطالعات سایبری بیش از آن که این انقلاب اطلاعاتی را به عنوان فرصتی برای توسعه روابط بین کشورها بدانند، از آن بیشتر به عنوان تهدیدی برای امنیت کشورها یاد شده است و از نقش توسعه‌ای آن در جهت افزایش امنیت غفلت شده است. در حالی که پدیده‌های مدرن امروزی را هم میتوان برای اهداف صلح‌آمیز و هم برای افزایش امنیت جامعه مورد استفاده قرار داد. بنابراین، میتوان پرسید که چگونه میتوان توانایی این وسیله ارتباطی را برای کاهش مناقشات و افزایش سطح همکاریهای امنیتی کشورهای حوزه خلیج فارس ارتقاء داد؟ هدف این پژوهش نشان دان نقش فضای سایبری در گسترش روابط ژئوپولیتیک ایران با سایر کشورهای حوزه خلیج فارس و کاهش تنش‌ها و رونق مناسبات این کشورها است.در این پایان نامه روابط ژئوپلیتیک ایران و کشورهای عربی حوزه خلیج فارس به عنوان متغیر وابسته و توسعه فضای سایبر به عنوان متغیر مستقل مورد مطالعه قرار می گیرد.
1-3- سوال تحقیق
توسعه فضای سایبر بر روابط ژئوپلیتیک ایران و کشورهای عربی حوزه خلیج فارس چه تاثیری دارد؟
1-4- فرضیه های تحقیق
1-توسعه فضای سایبری می تواند با تغییر فضای امنیتی روابط ژئوپلیتیک ایران را با کشورهای عربی خلیج فارس تغییر دهد.
2-توسعه فضای سایبر می تواند با عث افزایش همکاریهای مشترک بین ایران و کشورهای عربی حوزه خلیج فارس می شود.
1-5- اهداف تحقیق
1- تبیین توسعه فضای سایبری در روابط ژئوپلیتیک ایران و کشورهای عرب حوزه خلیج فارس
2-تحلیل آثار منفی و مثبت توسعه فضای سایبری بر روابط خارجی ایران
3-ارائه راهکارهای لازم جهت استفاده بهینه از فضای سایبری برای گسترش همگرایی بین ایران و این دسته از کشورها
1-6- روش تحقیق
تحقیق علمی عبارتست از یک روش گام به گام، منطقی، منظم و دقیق برای شناسایی مشکلات، گردآوری داده ها، تجزیه و تحلیل داده ها و استنتاج های معتبر از آنها می باشد. از این رو تحقیق علمی صرفاً مبتنی بر تجزیه یا برداشت های شخصی و درک مستقیم نیست بلکه هدفمند و دقیق است. پایه هر علمی به روش شناختی مبتنی است که در آن علم به کار می رود منظور از این روش شناسی تحقیق، شیوه انجام تحقیق است که در آن علم به کار می رود. هدف از انتخاب روش تحقیق اتخاذ شیوه ای مشخص است که محقق را هر چه دقیق تر و آسان تر به پاسخ های احتمالی برساند، این روش بستگی به اهداف و ماهیت موضوع و همچنین امکانات و منابع دارد.
تحقیقات علمی بر اساس اهداف تحقیق به سه دسته تقسیم می شوند : کاربردی و تحقیقی و توسعه ای. پژوهش حاضر از حیث هدف، از نوع کاربردی می باشد. زیرا با هدف کاربردی نمودن یک زمینه خاص علمی تلاش دارد پیش نیازهای اجرا موضوع تحقیق را در عمل بررسی نماید. انتخاب روش اجرایی تحقیق بستگی به ماهیت موضوع، اهداف پژوهش، فرضیه های تدوین شده، ملاحظات اخلاقی و انسانی حاکم بر موضوع تحقیق و وسعت امکانات اجرایی آن دارد. در این مرحله محقق بایستی روش تحقیقی را که برای پژوهش او مناسب است، انتخاب نماید. چون هدف کلی این تحقیق نقش توسعه فضای سایبر در روابط ژئو پلتیک ایران و کشورهای عربی حوزه خلیج فارس بود از روش تحقیق توصیفی- تحلیلی استفاده شده است. طبق نظر سرمد و همکاران (1379) تحقیق پیمایشی شعبه ای از تحقیق توصیفی است که هدف آن بررسی وضعیت موجود می باشد. نادری و سیف نراقی (1364) نیز روش تحقیق توصیفی را مطالعه واقعی و منظم خصوصیات یک موقعیت یا یک موضوع می دانند که در آن محقق سعی می کند آنچه هست را بدون هیچگونه دخالت یا استنتاج ذهنی گزارش دهد و نتایج عینی از موقعیت بگیرد.
به عبارت دیگر ، روش این تحقیق توصیفی – تحلیلی و بنا به سرشت بر پایه روش كتابخانه ای است ، ابزارهای گردآوری اطلاعات ، فیش ، جدول ، نقشه ، نمودار می باشند. در مراحل اجرایی و جهت تجزیه و تحلیل و اطلاعات از شیوه های قیاسی و استقرایی استفاده شده است به طور كلی ، پایان نامه حاضر ، از ابتدا تا نتیجه گیری چهار مرحله زیر را سپری كرده است :
– شناسایی و گردآوری منابع كتابخانه ای شامل ، منابع و اطلاعات موجود در سازمان ملل و كتابخانه ها
– مطالعه و بر حسب ضرورت ترجمه و كنكاش در منابع گردآوری شده و استخراج مطالب مورد نظر از طریق فیش برداری
– تدوین و جمع بندی اطلاعات جمع آوری شده و در صورت لزوم ارائه جدول ، نقشه و نمودار
– بررسی و تجزیه و تحلیل اطلاعات ، تهیه گزارش پایانی و نتیجه گیری.
1-7- اهمیت و ضرورت تحقیق
تضمین امینت ملی از مهمترین شاخصه‌های یک حکومت پویا و مقتدر است که رجال سیاسی، نظامی و امنیتی حاکمیت خود را متعهد به تأمین آن می‌دانند. در گفتمان مدرن، امنیت عبارت است از نیل به سطحی از اطمینان خاطر برای تحصیل و صیانت از منافع ملی به تعبیر «رابرت ماندل» امنیت ملی شامل تعقیب روانی و مادی ایمنی است و اصولاً جزء مسؤولیت حکومت‌های ملی است. بر همین اساس تدوین راهبرد امنیت ملی از راهبردی‌ترین اقدامات نرم‌افزاری در جهت تامین امنیت ملی محسوب می‌شود. نگاه مدرن به امنیت، نگاهی چندسویه است و طیفی از عوامل (فرصت‌ساز و تهدیدآفرین) را شامل می‌شود که در زمینه‌های گوناگون فرصت ظهور و بروز پیدا می‌کنند. یکی از عوامل مهم در این زمینه عامل ژئوپلیتیک و موقعیت سرزمینی است. کشور ایران به علت قرارگرفتن در منطقه راهبردی حساس خاورمیانه از یک موقعیت ویژه‌ای برخوردار است. بطوریکه نه تنها خود یک کانون ژئوپلیتیکی محسوب می‌شود، بلکه با 6 حوزه مهم ژئوپلیتیکی در ارتباط می‌باشد. این حوزه‌ها با عنایت به وزن و موقعیت خود در تدوین راهبرد امنیت ملی ایران تاثیرگذار هستند. اما در میان این حوزه‌ها حوزه پلیتیکی خلیج فارس به خاطر شأن ژئوپلیتیکی در معادلات سیاسی، اقتصادی، فرهنگی و امنیتی در منطقه و جهان، نقش بسیار فعال و تعیین‌کننده‌ای در امنیت ملی ایران دارد. بر این مبنا، در این تحقیق سعی می‌شود به روش کتابخانهای و از طریق روش شناختی توصیفی- تحلیلی رابطه و تاثیر حوزه ژئوپلیتیکی خلیج فارس را در این خصوص از زوایای اصلی بررسی و روشن نماییم.
:
در این رساله موسیقی شعر فروغ فرخزاد، با نگاهی سبک شناسانه مورد بررسی قرار گرفتهاست. با توجّه به اینکه طبیعی بودن، جزء مؤلفه های اساسی در همة عناصر شعری اوست، موسیقی نیز در بافتی کاملاً طبیعی و حسّی ارائه شده که در این نوشتار برجستگی و تمایز وزن شخصی ( موسیقی بیرونی) شعر او و نیز به نقش قافیه و ردیف به عنوان ارکان موسیقی کناری و برجستگی خاص موسیقی درونی، علی الخصوص تکرار در همه سطوح، پرداخته شدهاست.
فروغ شاعر زندگی است و گوشههای بکر آن را زیسته و سروده است، پس طبیعی است در شعر او همه چیز طبیعی باشد. از جمله موسیقی که کارکرد درست آن از جنبه های قدرتمند شعرهایش است. وزن عروضی و نیمایی، آشکارترین شکل موسیقی در شعر فارسی است که مبنای وزن عروضی، همسانی و تساوی ارکان عروضی و اساس وزن نیمایی، مبتنی بر عدم لزوم همگونی مصراعهاست. یکسانی زحاف در رکن آخر وزن، در همة مصراعهای یک شعر در عروض سنتّی لازم است و در شعر نیمایی به دلیل شکستن وزن و عدم تساوی ارکان، زحاف رکن آخر در مصراعهای شعر می تواند متغیّر باشد. البته هر ابزاری را که شاعر در شعر استفاده کند تا کلام را از سیاق طبیعی نثر خارج سازد و در آن طنین و تناسب ایجاد کند، از گونة موسیقی شعر محسوب می شود.
اگر بخواهیم شاعران طراز اول شعر فارسی را از بدو پیدایش تاکنون، به اعتبار سبک‌های مختلف شعر فارسی برشماریم، بدون شک ناگزیر به اقرار این حقیقت خواهیم شد که چند تن از بزرگان شعر فارسی در قرن حاضر می‌زیسته‌اند و یکی از ایشان «فروغ فرخزاد» است.
خوشبختانه «فروغ» در مورد شعر، ذهنی باز و بدون تعصب داشت و درباره اشعار خود انتقادهای تندی دارد. یک جا می‌گوید : «می‌خواهم بگویم که حتی بعد از خواندن نیما هم، من شعرهای بد خیلی زیاد گفته ام»
موسیقی و آهنگ شعر محدود به قالب عروضی و بحر شعر نیست. بلکه در نوع پیوستگی کلمات با یکدیگر و ایقاعهای شعر، موسیقی شگفت انگیزی احساس می‌شود که کم از موسیقی وزن شعر نیست. زیرا موسیقی شعر دامنه پهناوری دارد و میتوان آن را در چهار صورت مورد بررسی قرار داد :
- موسیقی بیرونی که همان وزن عروضی است بر اساس کشش هجاها و تکیه‌ها.
- موسیقی کناری که قافیه و ردیف را شامل می‌شود و آنچه در حکم آن است و تکرارها.
- موسیقی داخلی یا درونی که عبارتست از هماهنگی و نسبت ترکیبی کلمات و طنین خاص هر حرفی در مجاورت با حرف دیگر. به بیان دیگر مجموعة هماهنگی‌هایی که از طریق وحدت و تضاد صامتها و مصوتهای کلمات یک شعر پدید می‌آید مانند انواع جناسها.
- موسیقی معنوی که ارتباط‌هایی پنهانی یک مصراع یا لخت از رهگذر انواع تضادها و تقابل‌ها پدید می‌آید.
وزن، موسیقی بیرونیِ شعر را ایجاد می‌کند و ایقاعهای کلمات موسیقی درونیِ آن را البته موسیقی داخلی را با موازین عروضی نمی‌توان سنجید و همان است که استاد لامبورن lamborn می‌گوید : موسیقی درونی که در شعر پیدا می‌شود از وزن و نظم وسیعتر است و چه بسا شعرهایی که از نظر نت موسیقی مساوی هستند و از نظر موسیقی اصوات کلمات و موسیقی درونی متفاوت‌اند و حتی هر بیت از یک شعر ممکن است موسیقی خاصی داشته باشد که با موسیقی درونیِ بیت دیگر متفاوت باشد»
این پایان نامه به برررسی و نقد موسیقی فروغ و توضیحی در مورد جنبه‌های شاعری او و همچنین به بحث‌های عروضی شعر فروغ می‌پردازد.
مقصود و منظور نگارنده از انتخاب این موضوع قرار دادن اطلاعاتی تازه و نو در اختیار خوانندگان گرامی است. هر چند که این رساله باز هم جای بحث و گفتگو و جستجو دارد.
در ابتدا کل دیوان فروغ را تقطیع نموده و سپس از منابع مختلف یاری جستم. این رساله شامل 6 فصل می‌باشد که فصل اول آن مربوط به کلیات تحقیق است. فصل دوم که شامل 3 بخش در مورد زندگینامه، شعر و اندیشة فروغ است.
فصل سوم که شامل5 بخش بوده و به بررسی اوزان کل دیوان فروغ می پردازد.
درفصل چهارم به بررسی قوافی اشعار فروغ پرداختم.
فصل پنجم اختصاص دارد به قوالب شعری فروغ که مورد بررسی قرار گرفته است.
و در نهایت فصل ششم نتیجه گیری از کل این فصول است.
با تمام تلاشی که در این زمینه انجام داده‌ام، به یقین این رساله هنوز هم ناقص بوده و باز هم جای بحث و گفتگو و ادامه را دارد. امید آن است که خوانندگان محترم هرگونه کمی و کاستی در این رساله را به دیده اغماض بنگرند.
1-2-بیان مساله:
موسیقی شعر، دامنة پهناوری دارد. گویا نخستین عاملی که مایة رستاخیز کلمه‌ها در زبان شده و انسان ابتدایی را به شگفتی واداشته است، همین کاربرد موسیقی در نظام واژه‌ها بوده است.
هر مجموعۀ گفتار از مقداری عناصر آوایی و صوتی به وجود آمده است و این مجموعه آوایی و صوتی ممکن است با یکدیگر یا بعضی از آنها، با بعضی دیگر، توازنها یا تناسب‌هایی داشته باشند و در رابطه ای که اجزایش – بلحاظ انواع تناسب‌ها – با یکدیگر می‌توانند داشته باشند دارای انواع موسیقی‌های زبانی نیز می‌تواند باشد و ما بعضی از این انواع شناخته شدۀ تناسب‌ها را به اختصار در ذیل مورد اشاره قرار می‌دهیم :
الف ) وزن : اهل هر زبانی وزن شعر خود را در تناسب‌هایی خاص احساس می‌کنند که اهل زبان دیگر ممکن است آن تناسب را احساس نکنند.
ب ) قافیه : همان مجموعه آوایی، گذشته از وزن، بلحاظ اشتراک صامتها و مصوتها، در مقاطع خاصی – وسط یا آخر و حتی اول هر قسمت – می‌توانند تناسب دیگری هم داشته باشند که خود صورت دیگری از موسیقی شعر است و آن را قافیه (به معنی عام کلمه که شامل قافیه‌های میانین هم می‌شود) می‌خوانیم.
ج) ردیف : شکل دیگری از موسیقی شعر است که در حقیقت تکمیل موسیقی قافیه است یا شکل غنی تر شدة قافیه‌هاست.
د) هماهنگی‌های صوتی : همان مجموعة عناصر آوایی، بلحاظ اشتراک صامتها و مصوتهای موجود در داخل سراسر زنجیرةگفتار، و نه در مقاطع خاصی، امکان تناسب‌های دیگری هم در آن می‌رود مثل اینکه مصوت «او» یا «آ» یا «ای» و مثلاً صامت سین یا شین یا میم اگر به تناسب خاصی تکرار شود خود جلوة دیگری از موسیقی شعر است و عاملی در رستاخیز کلمه‌ها. سهم بسیار عمده ای از موسیقی شعر در همین بخش هماهنگی‌های صوتی عبارات نهفته است که اندکی از آن را قدما در مباحث مربوط به انواع جناسها مطرح کرده‌اند.
هیچ ملّتی را نمی‌شناسیم که از موسیقی بی بهره باشد پس باید بپذیریم که موسیقی پدیده‌ای در فطرت آدمی‌است. عواملی که آدمی‌را به جستجوی موسیقی می‌کشانده است همان کششهایی است که او را وادار به گفتن شعر می‌کرده است و پیوند ایندو سخت استوار است. زیرا شعر در حقیقت موسیقی کلمه‌ها و لفظ‌هاست و غنا، موسیقی الحان و آهنگها.
از آنجایی که بحث درباره موسیقی بیرونی، کناری، داخلی و معنوی در اغلب کتابها آمده است در همین راستا سعی خواهد شد در این رساله دربارة ابداعات و ابتکارات فروغ فرخزاد در وزن شعر معاصر بحث بیشتری به میان آید.
«وزن شعر یا عروض، چیزی جدا از شعر نیست و چیزی نیست که ثابت و غیر قابل تغییر و دگرگونی باشد و باید به این نکته توجه داشت که
علم عروض مقدم بر شعر نیست…» (ترابی، ضیاء الدین، 1375 : 36).
هر اثر هنری، منطقی خاص خود دارد و هیچ شعر بزرگ و حتی خوب نمی‌تواند اندیشه‌ای را در خود نپرورده باشد. شعر فروغ، جدای از وزن و عروض و موسیقی، شعری است که فکر کردن و نگاه کردن و حس کردن و دیدن را به ما یاد میدهد.
شعر فروغ، شعری است دارای ساختی استوار و جوهری ناب که همواره خواننده را از پنجره‌های تصاویر گوناگون و بر جاده‌های مصراعهای رنگارنگ به تماشا و حرکت وا داشته و وا می‌دارد.
آنچه مسلم است همه وزن‌هایی که با الهام مصراع اول به ذهن شاعر می‌گذرد و او را به رعایت وزن الهام شده مجبور می‌کند، از جریان ناخودآگاهی سرچشمه می‌گیرد که با تمامی‌احساسهای شدید و هیجانات روحی و ذهنی که نتیجة برخورد حواس اوست با اشیاء و تصاویر آنی و فرار، رابطه مستقیم دارد و همین است که وزنها تندند و گاهی حتی تندتر از آن که بتوان آنها را به همان کیفیت که در مصراع نخست شکل گرفته‌اند، دنبال کرد و ادامه داد. این است که جویبار کلمات مترنّم از مسیر عروضی خود می‌گریزند و منحرف می‌شوند.
تمام روز در آئینه گریه می‌کردم
که آغازی است صاف و بی سکون یا سکته. اما بعد :
که چون حبابهای کف صابون
که در صورت کشش «که» آغاز مصراع، درست است اما در غیر از وزن مصراع آغاز «یا»
و از شکافهای کهنه، دلم را به نام می‌خواند.
که سکته ای تند دارد و گریز آن از چهارچوب اوزان عروضی پیداست و نشان دهندة اینکه فروغ نمی‌تواند همة این تصاویر تند و فرار و همه آن حرفهایی را که در این آب و خاک، در عالم شعر تازگی دارد، در شکلهای عروضی اوزان بگیرد و بپرورد. (حقوقی، 1387 : 336 – 308)
اگر بتوانیم به گفتة محمد حقوقی – در هم ریختگی اوزان عروضی را «حسی» یا گفتاری بنامیم، مشروط بر اینکه بهانه ای به دست ناآگاهان ندهد، موسیقی کلام فروغ با همه آشفتگی‌های وزنی، گوهری ناب و با ارزش به شمار می‌آید، وچه بسا اینکه اگر اجل به وی مهلت می‌داد، به یقین یکی از پرچمداران شعر نیمایی می‌شد.
1 – 3- پرسش‌های تحقیق:
در این پژوهش به سئوالات زیر پاسخ داده می‌شود :
- آیا اشعار فروغ از ساختی استوار و منطقی برخوردار است؟
- آیا میتوان تلاش فروغ در آفرینش موسیقی جدید در کلام و نوآوری در پهنة موسیقی زبان را ناشی از عدم توان وی در برخورد با وزن عروض تلقی کرد؟
- آیا وزن شعر چیزی جز حرکت کلی و آهنگین کلمات است؟
- آْیا شاعر می تواند در صورت داشتن ذهن موسیقایی با بهره گرفتن از امکانات موجود در زبان به خلق اوزان جدید بپردازد؟
- آیا میتوان علاوه بر آخر مصراع، در اول و وسط مصراعها نیز توسع اعمال گردد؟
- اشعار فروغ فرخزاد در چه وزن و بحرهایی سروده شده است؟
1- 4- اهمیت و ضرورت تحقیق :
این تحقیق به دلیل نشان دادن توان شاعری فروغ در پرداختن به وزن عروضی و نیز ابداع و نوآوری‌های وی در محدودة قواعد عروضی با بهره گرفتن از کلید اختیارات مجاز شاعری و کلیة زحافات رایج و حتی غیرمتداول ولی قابل تصور و وقوع افاعیل عروضی و ترکیب دو یا چند وزن و با بهره گیری از امکان تکرار افاعیل یا برخی از آن در قسمت‌های مختلف هر مصراع، به خوانندگان محترم است.
1- 5 -پیشینه تحقیق :
تاکنون رسالة مستقلی در این رابطه نوشته نشده است.
1 – 6- اهداف تحقیق :
1- هدف از تنظیم و تدوین رساله این است که در تقطیع شعر فارسی چه کل و چه نو باید این واقعیت را در نظر داشت که اولاً موسیقی شعر تنها محدود به آن نیست که به وزن عروضی مشهور شده و اساس وزن شعر فارسی را تشکیل داده است. ثانیاً زبان فارسی، زبانی است هجایی که از نظر ساخت و ترکیب با قوالب یا همان افاعیل عروض شعر که از زبان و شعر عرب اقتباس شده، دقیقاً قابل تطبیق نیست.
2 – پس از انجام این رساله، خوانندگان محترم می‌توانند اطلاعاتی را در مورد عنوان این رساله دریافت نمایند و دریابند که فروغ به سرودن شعری مؤفّق شده که از همة امکانات نهفته در بعد موسیقایی و وزن و آهنگ شعر استفاده کرده است.
3 – این تحقیق از آن جهت که مطالبی را در مورد اختیارات بدیع شاعری بازگو می‌کند، دارای اهمیت است.
1- 7 – فرضیه‌های تحقیق:
- اشعار فروغ در عین سادگی و روانی از ساختن استوار و منطقی برخوردار است. اشعار با بیانی ساده و به گونة خاطره نگاری آغاز می شود و دارای لحنی روایی است.
- امکان نوآوری در وزن شعر وجود دارد.
- وزن، چیزی نیست جز حرکت کلی و آهنگین کلمات که در نهایت در گوش شنونده به نوعی وزن و موسیقی منتهی می شود.
- وزن شعر صرفاً محدود به اوزان شناخته شدة پیشین و مذکور در کتابهای عروض شعر نیست.
- فروغ بیش از هر چیز در پی توسعه بخشیدن به وزن در اول و وسط و پایان مصراع است.
- اکثر اشعار فروغ در بحر مضارع و مجتث است.
1-8 -تعاریف واژه‌های کلیدی :
فروغ: فروغ فرخزاد در سیزدهم(پانزدهم) دی ماه سال 1313 از حاصل پیوند سرهنگ محمد فرخزاد و توران وزیری تبار که زندگی مالی متوسطی داشتند، در تهران چشم به جهان گشود. او دو برادر به نام‌های امیر و فریدون و یک خواهر به نام پوران داشت.
موسیقی:موسیقی و آهنگ شعر محدود به قالب عروضی و بحر شعر نیست و شامل 4 بخش می‌شود:
- موسیقی بیرونی که همان وزن عروضی است بر اساس کشش هجاها و تکیه‌ها.
- موسیقی کناری که قافیه و ردیف را شامل می‌شود و آنچه در حکم آن است و تکرارها.
- موسیقی داخلی یا درونی که عبارتست از هماهنگی و نسبت ترکیبی کلمات و طنین خاص هر حرفی در مجاورت با حرف دیگر.
- موسیقی معنوی که ارتباط‌هایی پنهانی یک مصراع یا لخت از رهگذر انواع تضادها و تقابل‌ها پدید می‌آید.
عروض: اوزان برخی از اشعار«فروغ» نباید با قواعد ثابت و تغییر ناپذیر عروض شعر سنتّی فارسی کاملاً منطبق باشد. همۀ اشعار فروغ وزن دارد اما گاهی نه وزنی که دقیقاً مبتنی بر قواعد عروض شعر کلاسیک باشد
1 – 9- روش تحقیق :
نوع روش تحقیق در این پایان نامه توصیفی – تحلیلی می‌باشد و روش گردآوری اطلاعات به صورت کتابخانهای است.
روش تجزیه و تحلیل اطلاعات در این رساله بدین صورت است که ابتدا اطلاعاتی که جمع آوری شده، مورد بررسی دقیق قرار می‌گرد و تمامی‌اشعار و سروده‌های دیوان فروغ، تقطیع عروضی شده و مطالبی که شایستة مطرح کردن در رساله را دارد انتخاب و در فصل‌های رساله قرار می‌گرد و رساله به صورت منطقی و علمی‌تنظیم می‌گردد و توالی موضوعات و فصل‌ها کاملاً رعایت می‌شود و در پایان فهرست، منابع و مآخذ به خوانندگان محترم ارائه می‌گردد.
1-10- حدود و قلمرو تحقیق :
مشکل عمده در انجام این تحقیق، آن بود که منابعی که کاملاً مختص به موسیقی اشعار فروغ فرخزاد باشد موجود نبود و بیشتر در مورد اشعار مهم وی مانند ایمان بیاوریم به آغاز فصل سرد، عاشقانه، مرداب، غزل و چند شعر دیگر بود.
با پیشرفت دنیای مترقی و تكنولوژی پدیده فرسایش و رسوب در حوضه های آبخیز یكی از عوامل اصلی محدودیت در روند طبیعی اكوسیستمهای موجود می باشد. بطوریكه امروزه كمتر نقاطی از عرصه های آبخیز را می توان یافت كه در معرض تخریب و فرسایش خاك قرار نگرفته باشد. با بررسی بیشتر روی علل مؤثر در وقوع این پدیده دیده می شود كه عامل اصلی آن به بهره برداری از طبیعت و در واقع به انسان برمیگردد. انسان در زندگی اجتماعی و با افزایش جمعیت روز افزون خود دائم در پی افزایش بهره برداری جهت تأمین نیازهای غذایی و مایحتاج زندگی می باشد، در نتیجه بهره برداری بیشتر از حد توان از اراضی، مدیریت غلط منابع طبیعی باعث ایجاد فرایندهای فرسایشی بسیار شدیدی در سطوح اراضی شده است. .
مطالعات حوضه ماسوله استان گیلان، با هدف بررسی هیدروژئومورفولوژی حوضه ی ماسوله رودخان با تأکید بر آبشارهای منطقه با بررسی مباحث مختلف در زمینه اقلیم، زمین شناسی، هیدرولوژی و منابع آبی حوضه صورت گرفته است. در بخش ژئومورفولوژی و بحث فرسایش و رسوب با هدف شناسایی و بررسی اشكال موجود فرسایش حوضه، بررسی علل مؤثر در فرسایش و مقدار كمی و ارزیابی از میزان فرسایش و رسوب خاك به این موارد پرداخته است. با اجرای برنامه های جامع آبخیزداری در مسیر حفاظت آب و خاك، كنترل سیلاب و روانابهای فصلی می توان تا حد قابل قبولی از شدت فرسایش خاك د راین حوضه كاست و از زیان و خطرات ناشی از آن نیز در امان بود. این امر زمانی موفقیت آمیز خواهد بود كه با مشاركت و دخالت ساكنین حوضه ها وآموزش های صحیح بهره برداری از منابع نیز توأم باشد. این تحقیق با توجه به موارد فوق به پنج فصل زیر تقسیم می گردد:
فصل اول :کلیات تحقیق
فصل دوم: مبانی نظری تحقیق
فصل سوم : بستر طبیعی تحقیق
فصل چهارم :یافته های تحقیق
فصل پنجم : نتیجه گیری، پاسخ به فرضیات و ارائه پیشنهادات و در نهایت منابع و مآخذ می باشد.
1 -1 بیان مسئله
بررسی جامع حوضه های آبریز از نظر هیدروموفولوژی یک راه حل اساسی برای مدیریت اکوسیستم است که منجربه حفاظت بهتر منابع طبیعی خواهد شد تغییرات کاربری اراضی و نوسانات اقلیمی از جمله عواملی هستند که بر چرخه طبیعی آب در اکوسیستم اثر می گذراند. شیب دامنه هاو طبقه بندی آنها ، شیب بستر، پوشش گیاهی، نوع و شکل زمین و نوع محصول کاشت شده در زمین، رژیم های جریانی و یا نحوه جریان رژیم قشری، رژیم عمقی، رژیم دائمی و فصلی، لیتوژی و ضخامت سازنده ها و نوع سازنده و روان آبهای موجود در یک حوضه به همراه شکل حوضه از جمله مواردی هستند که در هیدرومورفولوژی مورد مطالعه قرار می گیرند.
کشور ایران در مقیاس جهانی با توجه به شرایط موجود ازجمله نوادر سرزمین هایی است که از تواناییها و تنوع های بسیار با ارزشی برخوردار است. به منظور امکان بهره برداری مناسب از این توانایی ها، شناخت محدودیتها و حساسیت های محیط طبیعی در این سرزمین از اهمیت فراوانی برخوردار است. مطالعات ژئومورفولوژی که نتایج دخال فرایندهای زمین شناسی و هیدرولوژی و اقلیم شناسی را منعکس می سازددر این شناسایی نقشی تعیین کننده دارد.
استان گیلان با دارا بودن شرایط خاص جغرافیایی و منحصر به فردخود، بخصوص با دارابودن جنگل های انبوه و بارش فراوان این امکان را بوجود آورده تا حوضه های رودخانه ای بدلیل انواع فرسایش دستخوش تغییر ات شده و به مرور زمان پدیده های ژئومورفولوژی در آن نمایان گردد.
حوضه ماسوله رودخان در غرب گیلان از ارتفاعات کوههای شاه معلم سرچشمه مى‌گیرد و با نام ماسوله در منطقهٔ سرایان به «زیگل» و «لیکوند» تغییر نام مى‌‌دهد. حداکثر ارتفاع حوزهٔ رود ماسوله ۳۰۰۰ متر است. ماسوله رودخان در «چومثقال» وارد تالاب انزلى مى‌شود. لذا این تحقیق در نظر دارد تا به بررسی هیدرو موفولوژی حوضه ی ماسوله رودخان پرداخته و این حوضه را از نظر هیدرولوژی و مورفولوژی مورد ارزیابی قرار دهد.
1- 2 سوالات تحقیق
آیا در حوضه ماسوله رودخان آبشار وجود دارد؟
عوامل موثر در بروز و پیدایش آبشار در حوضه ماسوله رودخان کدامند؟
آیا نوع خاک و جنس زمین در پیدایش آبشارهای حوضه نقش دارند؟
آیا شرایط اقلیمی وبارندگی در پیدایش آبشار حوضه نقش دارند؟
1-3 فرضیه تحقیق
در تعریف فرضیه می توان گفت: فرضیه عبارت است از حدس یا گمان اندیشمندانه درباره ماهیت، چگونگی و روابط بین پدیده ها، اشیاء و متغیرها، که محقق را در تشخیص نزدیک ترین و محتمل ترین راه برای کشف مجهول کمک می نماید ؛ بنابراین، فرضیه گمانی است موقتی که درست بودن یا نبودنش باید مورد آزمایش قرار گیرد. (حافظ نیا، 1382، 110)
فرضیه یک تصور، گمان یا حدس آگاهانه درباره نتایج احتمالی تحقیق است. فرضیه، یک راه حل فرضی و یا نظریه ای است که باید ثابت شود و جوابی معقول برای مسئله تحقیق ارائه کند. در اصل، فرضیه و مسئله تحقیق با یکدیگر بسیار مرتبط هستند و اساس الگو و بررسی های تحقیق را تشکیل می دهند (علیجانی، 1380، 174)
فرضیه، توجیه و تبیین های حدسی معینی را درباره واقعیات عرضه می کند و پژوهشگران را در بررسی این واقعیات و تجارب کمک و هدایت می کند. فرضیه یک پیشنهاد توجیهی و به زبان دیگر راه حل مسئله است که هم به یافتن نظم و ترتیب در بین واقعیات کمک می کند و هم باعث استنتاج می شود. یافته های علمی دانشمندان هر یک در پی یک فرضیه و حدس و گمان علمی مقدور شده است. آنها ابتدا به صورت بنای فرضیه اقدام کرده ان و سپس در مورد آن به تحقیق و جستجو پرداخته اند (حافظ نیا، 1382، 110)
موفقیت و استحکام هر تحقیق بشر بسته به استحکام فرضیات آن است. رد یا اثبات فرضیات در تحقیق تفاوت چندانی ندارد و رسیدن به
هر یک از دو نتیجه با ارزش می باشد. فرضیه را نباید معادل نظریه پنداشت. چرا که فرضیه نظریه ای به اثبات نرسیده است. (نادری و سیف نراقی، 1382، 39)
فرضیات مطرح شده در پژوهش حاضر عبارتند از :
به نظر می رسد در حوضه آبریز ماسوله رودخان آبشار وجود دارد.
به نظر می رسد نوع خاک و جنس زمین در پیدایش آبشارهای حوضه نقش دارند.
به نظر می رسد شرایط اقلیمی وبارندگی در پیدایش آبشار حوضه نقش دارند.
1 -4 اهداف تحقیق
پژوهشگر برای اینکه بتواند کار تحقیقی خودش را را حت تر شروع نماید باید هدف تحقیق را فراوری خود داشته باشد (ودیعی، 1384، 40). پژوهشگر هدف نهایی خود را بیان می کند. این موضوع هر چند که در عنوان پایان نامه به صورتی عنوان شده است ولی بهتر است در این بخش به تفصیل و روشن تر ذکر شود. (خدابخش، 1383، 11)
اهداف تعیین می کند که محقق از چه دیدی به مسئله نگاه می کند و چه چیزی را می خواهد نشان دهد، به عبارتی می توان گفت اهداف تحقیق نشان می دهد دیدگاه، افکار، تیزبینی، هوش و همچنین میزان تلاش محقق چقدر است؟ (سادات، رضوی، 1384، 55).
حوضه های آبریز بخش اصلی چشم اندازهای رودخانه ای هستند و در نتیجه، بخش وسیعی از پژوهشها بر روی مشخصات آنها متمرکز شده است. این پژوهش ها شامل موقعیت جغرافیایی شبکه های رودخانه ای و شرح کمّی بافت، طرح، شکل و ارتفاع حوضه آبریز می شود. (آبراهامز، 1984)
هدف این تحقیق بطور کلی شناسایی قابلیت‌ها و محدودیتهای مکانی و ارائه راهکارهایی در جهت تقویت قابلیت ها و کاهش محدودیتها می باشد که این تحقیق نیز در خارج از این محدوده نبوده و اهداف آن بطور عمده به شرح زیر است.
بررسی هیدروژئومورفولوژی حوضه ماسوله رودخان با تاکید بر آبشار
شناسایی اشکال تاثیر گذار در پیدایش آبشار در حوضه
ارائه راهکارهای مناسب برای مدیریت محیط و استفاده بهینه از آبشار های موجود
1 -5 نوع روش تحقیق
روش اصلی در این تحقیق روش تحلیلی – توصیفی و بر پایه مشاهدات میدانی است. روش تحقیق به معنای تبیین و تفسیر حرکت جهت رسیدن به حقایق مربوط به موضوع تحقیق ماست. (حافظ نیا، 1382، 19). روش تحقیق در این پایان نامه مبتنی بر روش تجربی و نیز دوروش استقرایی(حرکت از جزء به کل) وعلّی قیاسی (بررسی علت و معلول) می باشد. درراستای انجام این پژوهش از مواد و تکنیک های زیر نیز کمک گرفته شده است:
پس از انتخاب موضوع پایان نامه و طرح پرسش ها و فرضیات تحقیق، اطلاعات کتابخانه ای مورد نیاز گردآوری شد. با توجه به روش تحقیق که از نوع بررسی علت و معلول می باشد پدیده ها و فرم های ژئومورفیک(معلول) براساس فرایندهای ژئومورفولوژی (علت) مورد تحلیل و بررسی قرار گرفتند. در مرحله بعد اطلاعات به دست آمده مورد تجزیه و تحلیل قرار گرفت و پس از تهیه نقشه ها و سایر اطلاعات مورد نیاز، نتیجه گیری و آزمون فرضیات انجام شده است.
علاوه بر این، از تعدادی از مدل های کمّی ژئومورفولوژیکی نیز بر حسب نیاز در قسمت های مختلف پایان نامه استفاده گردیده است. در این مورد می توان به مدل استرالر برای رتبه بندی آبراهه ها اشاره کرد. همچنین در مورد برآورد فرسایش و رسوب مدل فورنیه مورد استفاده قرارگرفته شده است.
1 -6 روش گردآوری اطلاعات
روش گردآوری اطلاعات به صورت زیر می باشد:
روش کتابخانه ای:
روش های کتابخانه ای در تمامی تحقیقات علمی مورد استفاده قرار می گیرد، ولی در بعضی از آنها در بخشی از فرایند تحقیق از این روش استفاده می شود. (حافظ نیا، 1382، 164) برای فراهم نمودن اطلاعات، آمار و داده های مورد نیاز پژوهش از آثار مکتوب موجود در کتابخانه ها، فایل های آماری، سالنامه ها، نقشهها وغیره استفاده شده و مورد تجزیه و تحلیل قرار گرفته اند. این اطلاعات به صورت کتاب، مقاله، پایان نامه، انواع سند و سیستم های اطلاع رسانی رایانه ای، آمارنامه ها و. . . در دسترس می باشد.
روش میدانی:
روش های میدانی به روش هایی اطلاق می شود که محقق برای گردآوری اطلاعات ناگزیر است به محیط بیرون برود و با مراجعه به افراد یا محیط و نیز برقراری ارتباط مستقیم با واحد تحلیل یعنی افراد، اعم از انسان، مؤسسات، سکونتگاه ها، موردها و. . . اطلاعات موردنظر خود را گردآوری کند. در واقع او باید ابزار سنجش اطلاعاتی خود را به میدان ببرد و با پرسشگری، مصاحبه، مشاهده و تصویربرداری آنها را تکمیل نماید و سپس برای استخراج، طبقه بندی و تجزیه و تحلیل به محل کار خود برگردد. (حافظ نیا، 1382، 179) در زمینه عملیات و مطالعات خاص میدانی، طی انجام پژوهش، مشاهده های مقدماتی از حوضه آبریز ماسوله رودخان مانند بررسی های ژئومورفولوژیک، مورفومتریک، عکس برداری، استفاده از نقشه های توپوگرافی و انطباق آن با منطقه، اندازه گیری موقعیت مکانی و جغرافیایی پدیده های ژئومورفولوژیکی و بخصوص آبشار های موجود در این حوضه با دستگاه GpS طی مراحل تحقیق صورت پذیرفته است. در این پژوهش در بخش میدانی گردآوری اطلاعات، ضمن مراجعات متعدد به حوضه آبریزماسوله رودخان، مشاهدات میدانی با دستگاه GpS مختصات و ارتفاع آبشارهای لازم به ثبت رسیده است و تصاویر مورد نیاز از پدیده های حوضه آبریز و عملکرد آنها تهیه شده است.
1 -7 ابزار گردآوری اطلاعات
هر یک از روش های گردآوری اطلاعات ابزار مخصوص به خود را دارد در روش متن خوانی از فیش و در روش آمار خوانی از جداول و در جای دیگر از نقشه و كروكی استفاده شده است همچنین ابزارهایی همچون کامپیوتر، نقشه، نرم افزارهای جغرافیایی، و غیره مورد استفاده قرار می گیرد.
در این پژوهش نقشه های مختلف زمین شناسی، توپوگرافی، ژئومورفولوژی، هیدرولوژی و. . . مورد نیاز می باشد. ابزارآلات برداشت میدانی از قبیل دوربین عکاسی و فیلمبرداری، کامپیوتر و غیره. . . مورد نیاز است. علاوه بر آن آشنایی با دانش GIS جهت تهیه نقشه های مورد نیاز از اطلاعات پایه ضروری می باشد و نیز آشنایی با نرم افزارهای office از جمله word و excel در این پژوهش ضروری است. در پژوهش حاضر از منابع زیر استفاده شده است:
1) نقشه های توپوگرافی منطقه با مقیاس 50000 :1 فومن، شولم
2) نقشه زمین شناسی منطقه با مقیاس 100000 : 1 بندر انزلی
3) نقشه خاک و قابلیت اراضی استان گیلان با مقیاس 1:250000
4) نقشه پوشش گیاهی و کاربری اراضی استان گیلان با مقیاس 1:100000
5) اطلاعات حاصل از بررسی های میدانی
6) داده های خام و اطلاعات کمّی مورد نیاز پژوهش شامل:
– اطلاعات استانداری و سازمان مدیریت و برنامه ریزی گیلان
– اطلاعات اقلیمی از اداره کل هواشناسی گیلان
– اطلاعات هیدرولوژی از شرکت آب منطقه ای گیلان
– اطلاعات سازمان جهاد کشاورزی گیلان
1 -8 روش تجزیه و تحلیل اطلاعات
در این پژوهش پس از جمع آوری اطلاعات از طریق منابع كتابخانه ای و میدانی به سازماندهی و طبقه بندی داده های خام پرداخته و پس از آن با بهره گرفتن از نرم افزار های مختلف به آماده نمودن آمارهای خام به جهت استفاده در روش های تجربی و آماری به جهت مطالعات پرداخته و در نهایت به تجزیه و تحلیل اطلاعات پرداخته خواهد شد.
شرکت‌ها دارای منابعی هستند که برای عملکرد مالی قوی و مزیت رقابتی حیاتی هستند. نخستین نوع از این منابع دارایی‌های مشهود چون اموال، ماشین‌آلات و تکنولوژی‌های فیزیکی دارای جانشین هستند که می‌توانند به آسانی در بازارهای آزاد، خرید و فروش شوند. نوع دوم دارایی‌های نامشهود، باارزش، کمیاب، بدون جانشین و استراتژیکی هستند که برای ایجاد مزیت رقابتی و عملکرد مالی برتر، توانا هستند(نمازی و ابراهیمی، 1390).
از طرفی، توسعه اطلاعات و پیشرفت سریع فناوری در دهه اخیر تحولی عظیم در تمام جنبه‌های زندگی و فعالیت‌های بشر ایجاد کرده و باعث حرکت به سمت اقتصاد دانش‌محور و منجر به تغییر پارادایم حاکم بر اقتصاد صنعتی شده است(همتی و همکاران، 1389).
مدیران باید از صورت‌های مالی بانک‌‌ها و شركت‌ها آگاهی داشته باشند تا بتوانند آینده بانک‌‌ها و شركت‌ها را پیش‌بینی و تصمیمات آگاهانه‌ای اتخاذ كنند. پس شناسایی و ارزش‌گذاری درست و صحیح صورت‌های مالی بانک‌‌ها و شركت‌ها هم برای مدیران و هم برای استفاده‌كنندگان از صورت‌های مالی امری ضروری می‌باشد كه روز به روز بر اهمیت آن افزوده می‌شود(رحیمیان و همکاران، 1391)
1-2- بیان مسأله
ارزیابی عملکرد سازمان‌ها در جهت‌گیری تصمیمات استراتژیک آتی آن ها نقش اساسی دارد(بحیرایی، 1391).
امروزه شرکت‌ها با رقابت قوی‌تری نسبت به گذشته مواجه‌اند و عملکرد مالی هدف اصلی هر نهادی است. پس هر سازمانی می‌خواهد با روش‌های مختلف عملکرد مالی خود را افزایش دهد(احمدخان و همکاران[1]، 2012).
در سال‌های اخیر، مزیت رقابتی محور استراتژی‌های رقابتی قرار گرفته است. شرکت‌ها برای بهبود عملکرد و مقابله با رقبا، باید دارای مزایای رقابتی باشند تا بتوانند در شرایط پیچیده، عملکردی برتر داشته و خود را در بازارها حفظ نمایند. بنابر دیدگاه مبتنی بر منابع، عملکرد برتر شرکت‌ها می‌تواند از منابع منحصر به فرد آن ها، یکپارچگی منابع و یا توانایی پاسخگویی به محیط ناشی شود. بر اساس این دیدگاه، تفاوت عملکرد شرکت‌ها به دلیل این است که سازمان‌های موفق دارای منابع استراتژیکی(فیزیکی، انسانی و سازمانی) هستند که رقبای آن ها فاقد آن منابعند.
بانك‌های تجاری و تخصصی موسسات مالی هستند كه وجوه راكد مردم را جمع آوری كرده و به تجار، صاحبان صنایع و سایر متقاضیان تسهیلات اعطاء می‌كنند. در واقع، بانك با عملیات خود موجبات انتقال منابع را از اشخاصی كه به علل مختلف مانند: فقدان دانش و تخصص، كمبود سرمایه و ترس از ریسك سرمایه‌گذاری، نمی‌خواهند یا نمی‌توانند در فعالیت‌های اقتصادی مشاركت نمایند، به اشخاصی كه برای سرمایه‌گذاری به منابع مالی محتاج‌اند، فراهم می‌سازد و از آنجایی كه هدف بانك تجاری كسب سود است، طبیعی است بانك بایستی منابع را هرچه ارزان‌قیمت‌تر جذب كرده و با حداكثر نرخ سود به متقاضیان تسهیلات دهد. از این رو، هدف اولیه و اساسی بانك همانند سایر سازمان‌های انتفاعی، حداكثر كردن ثروت صاحبان آن می‌باشد. در افزایش ثروت صاحبان سهام مدیریت بانك باید تصمیم بگیرد كه آیا دارایی‌ها با كیفیت پایین‌تر و درآمد بیشتر و یا دارایی‌ها با كیفیت بالاتر و ریسك كمتر را كسب كند و یا آیا بانك باید سرمایه‌گذاری كند و تسهیلات با سررسیدهای طولانی اعطاء نموده و نقدینگی‌اش را كاهش دهد و یا دارایی‌هایی با سررسیدهای كوتاه‌مدت‌تر را انتخاب و درجه بالایی از نقدینگی را تأمین نماید؟ این‌ها سؤالاتی هستند كه مدیران بانك‌ها همیشه با آن ها درگیر هستند(كریمی، 1385).
پاسخ به سؤالات فوق نیاز به ارزیابی عملكرد مالی را بااهمیت‌تر ساخته تا از این طریق بانك‌ها عملكردشان را از لحاظ سودآوری، كفایت سرمایه، ساختار دارایی و نقدینگی نسبت به بانك‌های رقیب مورد بررسی قرار دهند تا بتوانند موقعیت خود را سنجیده و نسبت به بهبود و ارتقاء عملكرد خود اقدام نمایند.
1-3- اهمیت و ضرورت تحقیق
امروزه شرکت‌ها با رقابت قوی‌تری نسبت به گذشته مواجه‌اند و عملکرد مالی هدف اصلی هر نهادی است. پس هر سازمانی می‌خواهد با روش‌های مختلف عملکرد مالی خود را افزایش دهد(احمدخان و همکاران، 2012).
در سال‌های اخیر، مزیت رقابتی محور استراتژی‌های رقابتی قرار گرفته است. شرکت‌ها برای بهبود عملکرد و مقابله با رقبا، باید دارای مزایای رقابتی باشند تا بتوانند در شرایط پیچیده، عملکردی برتر داشته و خود را در بازارها حفظ نمایند. بنابر دیدگاه مبتنی بر منابع، عملکرد برتر شرکت‌ها می‌تواند از منابع منحصر به فرد آن ها، یکپارچگی منابع و یا توانایی پاسخگویی به محیط ناشی شود. بر اساس این دیدگاه، تفاوت عملکرد شرکت‌ها به دلیل این است که سازمان‌های موفق دارای منابع استراتژیکی(فیزیکی، انسانی و سازمانی) هستند که رقبای آن ها فاقد آن منابع‌اند. نتایج تحقیق حاضر می‌تواند در بانک‌‌ها مورد استفاده قرار گیرد. همچنین در استانداردگذاری و تدوین استانداردهای حسابداری میتوان نگاهی به این تحقیق داشت و در موارد لزوم، برای تدوین استاندارد از آن بهره برد. در ضمن، دانشگاه‌ها و مراكز تحقیقاتی جهت امور آموزش و پژوهش می‌توانند از این جمله باشند و همچنین شركت‌های سرمایه‌گذاری یا كارگزاری‌های وابسته به بازار سرمایه و یا هر سرمایه‌گذار كه از نتایج تحقیق جهت تصمیم‌گیری می‌تواند استفاده نماید. ارزیابی عملکرد بانک‌‌های کشاورزی در استان اردبیل موضوع این پایان‌نامه است و تا آنجا که مطلع هستیم، تاکنون هیچگونه تحقیقی با این ماهیت در بانک کشاورزی صورت نگرفته است. از جهت نوع مطالعه و محل اجراء، این تحقیق جدید است
1-4- چارچوب نظری تحقیق
چارچوب نظری مبنایی است که تمام تحقیق بر روی آن قرار داده می‌شود. چارچوب نظری یک شبکه منطقی، توسعه‌یافته، توصیف‌شده و کامل بین متغیرهایی است که از طریق فرایندهایی مانند مصاحبه، مشاهده و بررسی ادبیات موضوع(پیشینه تحقیق) فراهم آمده است(خاکی، 1387).
روش‌های مختلفی برای ارزیابی عملكرد وجود دارد، كه در میان آن ها اندازه‌گیری كارایی(شیوه اندازه‌گیری نسبت ارزش كل خروجی‌ها به ارزش كل ورودی‌های یک واحد) می‌تواند در رسیدن به اهداف پژوهش كمك مؤثری داشته باشد. تحلیل پوششی داده‌ها یک روش اندازه‌گیری كارایی است و برای اندازه‌گیری كارآیی واحدهای تصمیم‌گیرنده كه دارای چندین ورودی و چندین خروجی می‌باشند، به كار می‌رود. در این روش فرض بر این است كه واحد تصمیم‌گیری‌های كارآ همیشه بهتر از واحد تصمیم‌گیری‌های ناكارآ عمل می‌نمایند.
1-4-1- مبانی نظری تحلیل پوششی داده‌ها
کارآیی به معنای خوب کارکردن است و تحت تأثیر شاخص‌های درون سازمانی مثل سود هر واحد، فروش هر واحد و یا رضایتمندی ناشی از یک واحد و از این قبیل قرار دارد؛ که به صورت نسبت خروجی به ورودی بیان می‌شود:
ورودی/خروجی= کارآیی
روش‌های پارامتری و غیرپارامتری اندازه گیری کارآیی
تکنیک‌هایی برای محاسبه میزان کارآیی و مقدار مناسب افزایش در خروجی و کاهش در ورودی به منظور رسیدن به کارآیی صددرصد در سال‌های اخیر ایجاد شده‌اند که عموماً به دو دسته تکنیک‌های پارامتری و تکنیک‌های ناپارامتری تقسیم می‌شوند.
در روش‌های پارامتری شکل خاصی را برای یک تابع تولید در نظر می‌گیرند، سپس به وسیله روش‌های آماری و اقتصادسنجی به برآورد ضرایب مجهول تابع(پارامترها) می‌پردازند؛ چون در این روش پارامترها(ضرایب) از تابع برآورد می‌شود به آن روش «پارامتری» می‌گویند.
در روش‌های غیرپارامتری هیچ فرم تابعی برای تابع تولید در نظر گرفته نمی‌شود و تابع تولید بوسیله خود واحدها تعیین می‌شود(مهرگان، 1383).
شکل1-1- روش‌های پارامتری و غیرپارامتری تحلیل پوششی داده‌ها(کوک[2]، 2001)
روش تحلیل پوششی داده‌ها[3] یکی از روش‌های ارزیابی عملکرد با بهره گرفتن از سنجش کارآیی واحدها است. در این روش واحدهای تصمیم‌گیرنده مورد بررسی واحدهایی مستقل‌اند که ورودی‌های مشابهی را برای تولید خروجی‌های مشابه به کار می‌برند. لزوم همگونی ورودی‌ها و خروجی‌ها شرط اول در انتخاب واحدهای مورد ارزیابی است. تحلیل پوششی داده‌ها از جمله روش‌های غیرپارامتری ارزیابی کارآیی است.
به طورکلی تحلیل پوششی داده‌ها در دو قالب کلی مدل‌هایBCC و CCRمطرح می‌شود. این دو مدل با مبنا قراردادن رابطه زیر که توسط «فارل» برای اندازه‌گیری کارآیی پیشنهاد شد، شکل گرفته‌اند(فارل[4]، 1997).
در سال 1984 «بنکر»[5]، «چارنز» و «کوپر» با تغییر در مدل CCR مدل جدیدی را عرضه کردند که با توجه به حروف اول نام آنان به مدل BCC شهرت یافت. مدل BCC مدلی است که به ارزیابی کارآیی نسبی واحدهایی با بازده متغیر نسبت به مقیاس می‌پردازد(بنکر، 2000)
1-5- فرضیه تحقیق
- عملکرد نسبی بانک‌‌های کشاورزی در استان اردبیل را میتوان با بهره گرفتن از تکنیک غیرپارامتری تحلیل پوششی داده‌ها اندازه‌گیری کردک
1-6- اهداف تحقیق
- ارزیابی عملکرد مالی بانک‌‌های کشاورزی استان اردبیل،
- تمایز بین بانک‌‌های کارآمد و غیرکارآمد و رتبه بندی شعب کارآمد،
- تعیین خط‌مشی برای شعب ناکارآمد جهت بهبود عملکرد آن ها.
1-7- تعریف متغیرها
- عملکرد مالی:
اندازه‌گیری پولی نتایج فرایندها و عملیات شرکت مانند بازگشت سهام، دارایی، سرمایه‌گذاری و غیره(احمدخان و همکاران، 2012).
- نسبت بازده دارایی ROA(معیار عملکرد مالی): یک شاخص از چگونگی سودآوری شرکت وابسته به کل دارایی‌های آن شرکت می‌باشد. ROA یک ایده درباره مدیریت کارآمد در رابطه با بهره گرفتن از دارایی‌ها در جهت تولید سود(دارایی‌های مولّد) به ما میدهد که از طریق تقسیم سود سالیانه به کل دارایی شرکت محاسبه می‌شود. ROA به صورت درصد بیان می‌شود و بعضی اوقات به بازده سرمایه‌گذاری[6] اشاره دارد(تهرانی، 1391).
متغیرهایی که برای ارزیابی عملکرد مالی در بانک‌‌های اردبیل استفاده شده است بصورت زیر است:
جدول 2-1- نسبت‌های مالی و متغیرها برای ارزیابی عملکرد(رستمی و همکاران، 1390)
| نسبت مالی | توضیحات | ورودی خروجی |
| (L) نقدینگی | ||
| موجودی نقد + اوراق مشاركت(به كل سپرده‌ها) | این نسبت بیانگر پاسخگویی بانك به نیازهای نقد در كوتاه‌مدت است. | خروجی |
| كل تسهیلات به كل سپرده‌ها | این نسبت بیانگر توانایی بانك جهت تجهیز منابع نقد برای بازپرداخت تعهدات است. | ورودی |
| (A) ساختار دارایی | ||
| كل درآمد بانك به كل دارایی‌ها | بیانگر توان بانك در درآمدزایی از دارایی‌ها است. | خروجی |
| كل تسهیلات به كل دارایی‌ها | این نسبت بیانگر تكیه بانك بر تسهیلات در درآمدزایی بانك است. | ورودی |
| ذخایر مطالبات به كل تسهیلات | این نسبت بیانگر ذخایر درنظرگرفته شده برای مطالبات معوق بوده و بالابودن آن بیانگر مطالبات معوق زیاد بانك است. | ورودی |
| دارایی‌های ثابت به كل دارایی‌ها | این نسبت بیانگر سرمایه‌گذاری بانك در دارایی‌های غیرسودآور است. | ورودی |
| (E) سودآوری | ||
| بازده دارایی‌ها | بیانگر سهم دارایی‌ها از سود خالص است. | خروجی |
| بازده حقوق صاحبان سهام | این نسبت بیانگر بازده تعلق گرفته به سهامداران است. | خروجی |
| (AC) كفایت سرمایه | ||
| حقوق صاحبان سهام به كل دارایی‌ها | حقوق صاحبان سهام به كل دارایی‌ها است. | خروجی |
| نسبت كفایت سرمایه | این نسبت بیانگر توانمندی بانك در مقابل نوسانات اثرگذار بر اقلام ترازنامه است. | خروجی |
1-8- قلمرو تحقیق
گستره این تحقیق در 3 قلمرو موضوعی، زمانی و مکانی قرار دارد:
قلمرو موضوعی: این تحقیق به ارزیابی عملکرد مالی بانک‌‌ها با بهره گرفتن از روش‌های غیرپارامتری می‌پردازد.
قلمرو مکانی: قلمرو مکانی بانک کشاورزی استان اردبیل می‌باشد.
قلمرو زمانی: قلمرو زمانی تحقیق شش ماه اول 1393 می‌باشد.
