:

امثال و حکم، آینه‌ی فرهنگ و باورهای قومی و ملی مردم یک محدوده‌ی جغرافیایی یا تاریخی است. با دقت در این آینه می‌توان ویژگی‌های روح جمعی ملتی را در طول تاریخ به روشنی مشاهده کرد. این دقت به شناخت باورها و سبک زندگی یک جامعه منجر می‌شود و می‌توان در مطالعات
جامعه ­شناسی و سیاسی از آن استفاده فراوان نمود.

از جمله حکیمان متکلم و شاعر که سهم زیادی در امثال و حکم فارسی دارد، نظامی گنجوی است که در ادبیات غنایی و تعلیمی صاحب مقام است. منظومه‌های وی سرشار از سخنان حکیمانه و تعالیم اخلاقی است که با بیانی بلیغ و رسا و اغلب در قالب امثال و حکم تجلی یافته‌اند.

نگارنده در این تحقیق سعی بر آن داشته تا با استخراج ضرب­المثل‌ها از سه منظومه‌ی مشهور نظامی، به تحلیل زیبایی­شناسی و بلاغی ابیات ضرب المثل که از علل رواج آن ها در افواه عامه مردم می‌باشد، پرداخته و نیز تاثیر­پذیری نظامی را از فرهنگ عامه و ادبیات کلاسیک قبل از خود و همچنین تاثیر کلام وی را بر فرهنگ عامه مورد بررسی و مداقه قرار دهد.

بیان مسئله

ضرب‌المثل‌­ها جملاتی هستند که در طول قرون و اعصار در حافظه‌های تاریخی ملت‌ها رسوخ می‌کنند، و یک ملت در طول حیات خویش از ضرب‌المثل‌ها برای ایجاد ارتباط موثرتر استفاده می‌کند. ضرب‌المثل‌ها ارتباط را ساده‌تر و سریع‌تر می‌کنند و قدرت تاثیر بخشی کلام را فزونی می‌بخشند. در این رساله سعی پژوهنده بر این است که این جملات را از آثار حکیم نظامی گنجوی استخراج کند و آن‌ ها را مورد مداقه‌های فرمالیستی و ساختاری قرار دهد تا دریابد که این جملات به لحاظ فرم و چه گونه گفتن از چه ویژگی‌هایی برخوردارند و قوانین حاکم بر ساختار این گونه جملات تا حد توان پژوهنده روشن شود. مسلم است هرگونه پژوهشی از نقصان و خطا بر کنار نخواهد بود و این رساله مدعی نیست که می‌تواند حرف آخر را در این زمینه بزند، اما نتیجه‌ی پژوهش در آمدی است بر دقت‌های فرمالیستی و ساختاری بر روی ضرب‌المثل‌ها. دغدغه‌ی اصلی این پژوهش این است که چه ویژگی‌های فرمی و ساختاری بر یک جمله حاکم است که باعث می‌شود آن جمله مجوز ورود به قلمرو ضرب‌المثل‌ها را دریابد و آیا ورود به قلمرو ضرب‌المثل‌ها بدین معنیست که این گونه جملات همیشه در این قلمرو باقی می‌مانند یا برحسب تحولات اجتماعی و تاریخی و زبانی احتمال خروج از این حوزه را هم دارند.

http://otif.ir/14/%d8%af%d8%a7%d9%86%d9%84%d9%88%d8%af-%d9%be%d8%a7%db%8c%d8%a7%d9%86-%d9%86%d8%a7%d9%85%d9%87-%da%a9%d8%a7%d8%b1%d8%b4%d9%86%d8%a7%d8%b3%db%8c-%d8%a7%d8%b1%d8%b4%d8%af-%d8%b1%d8%b4%d8%aa%d9%87-47/

 1-2- هدف تحقیق

هدف از این پژوهش بررسی زیبایی شناسی و بلاغی ضرب‌المثل‌ها در سه منظومه‌ی نظامی گنجوی است.

 1-3- اهمیت موضوع تحقیق و انگیزه‌های آن

به تحقیق ضرب‌المثل‌ها نمونه‌های نهایی فرم‌های ادبی هستند که توانایی رسوخ به ذهن جامعه را دارند، به طریق اولی دریافتن ویژگی‌های فرمالیستی جملاتی که در ذهن نسل‌های فارسی زبان در طول قرون و اعصار رسوخ کرده است، از اهم پژوهش‌های ادبی به شمار می‌رود. با این گونه پژوهش‌ها اسرار زیبایی شناختی شاهکارهای آثار هنری تا حدی روشن می‌شود و بلاغت متون کهن پارسی مورد واکاوی قرار می‌گیرد.

 1-4- سوالات و فرضیه‌های تحقیق

سوالاتی که در این پژوهش دغدغه‌ی ذهنی پژوهنده خواهد بود موارد زیر است:

1- چه ابیاتی از آثار نظامی وارد قلمروی ضرب‌المثل‌ها شده است؟

2- چه ضرب‌المثل‌هایی از فرهنگ عامه وارد آثار نظامی شده است؟

3- آیا نظامی به ضرب‌المثل‌های زبان فارسی افزوده است یا بیشتر از آن وام گرفته است ؟

4- ضرب‌المثل‌های موجود در آثار نظامی از چه سطحی از زندگی معیشتی بهره گرفته‌اند؟برای نمونه زندگی معیشتی کشاورزی و روستایی، معیشتی – شهری و درباری و … .

5- ضرب‌المثل‌های موجود در آثار نظامی از چه ویژگی‌های فرمی برخوردارند؟ مثلا عنصر مسلط بر انواع تشبیه کدام است؟ یا نوع استعاره‌های موجود در ضرب‌المثل‌ها از چه گونه‌ای است؟

6- ضرب‌المثل‌های موجود درآثار نظامی با بافتی که در آن به کار رفته است چگونه ارتباطی دارد؟ آیا اقتضای داستان و روایت است که نظامی از این ضرب‌المثل استفاده می‌کند و یا اینکه ضرب‌المثل‌های موجود در آثار نظامی جهت نمایش و به رخ کشیدن معلومات شاعر است؟ و ارتباط چندانی با بافت متن و روایت ندارد؟

7- ضرب‌المثل‌ها در واقع از پشتوانه‌های فرهنگی یک شاعر حکایت می‌کنند و توانایی او را در تسلط به میراث شفاهی و کتبیش نشان می‌دهند. ضرب‌المثل‌های موجود در آثار نظامی از چه پشتوانه‌های فرهنگی اخذ شده است؟ آیا تماماً از فرهنگ عامه است یا از قرآن و حدیث و اقوال متصوفه یا سایر حوزه‌های فرهنگی در جهان اسلام نیز بهره برده است؟

فرضیه‌های تحقیق:

این پژوهش بر این فرضیه استوار است که آثار نظامی مشحون از ضرب‌المثل‌های برساخته‌ی خود او و ضرب‌المثل‌هایی که او از تمام پشتوانه‌های فرهنگیش اخذ کرده، می‌باشد و در حوزه‌های فرمی از تصویرها و تشبیهات ملموس و محسوس استفاده کرده است و در حوزه‌ی زبان نیز از ساده‌ترین لغات استفاده کرده و نحو جملات او باید نزدیک به نحو طبیعی گفتار باشد تا این ویژگی‌ها باعث شود این جملات به سادگی در اذهان رسوخ کند. به لحاظ موسیقایی نیز از موسیقی قدرتمندی برخوردار است.

1-5- مدل تحقیق

تحلیلی – توصیفی

 1-6- تعریف عملیاتی متغیرها و واژه‌های کلیدی

ضرب­المثل: مثل جمله­ای است مختصر، مشتمل بر تشبیه یا مضمون حکیمانه که به واسطه‌ی روانی‌ الفاظ، روشنی معنی و لطافت ترکیب بین عامه مشهور شده و آن را بدون تغییر و یا با تغییر جزئی در محاورات خود به­کار می‌برند.

زیبایی‌شناسی: زیبایی‌شناسی دانشی است که راجع به هنر و احساس زیبایی گفتگو می‌کند و به انسان حس تشخیص زیبایی‌ها و لذت بردن از آن ها را ارزانی می‌کند.

بلاغت: ادای معنی زیبا و روشن با الفاظی شیوا که اثرش در دل به طوری باشد که دل را برباید و متناسب و در عین حال مقتضای حال مخاطبین هم باشد.        

1-7- روش تحقیق

اسنادی – کتابخانه‌ای

 1-8- قلمروی تحقیق

با تحقیق در پیشینه‌ضرب‌المثل‌ها، به چگونگی کاربرد آن‌ ها (بررسی زیبایی‌شناسی ضرب‌المثل‌ها) در آثار نظامی پرداختم.

 1-9- جامعه و حجم نمونه

با روش کتابخانه‌ای، از میان آثار نظامی، سه منظومه «خسرو و شیرین»، «هفت پیکر» و « لیلی و مجنون » که حاوی بیش‌ترین ابیات ضرب‌المثل می‌باشند را مورد مطالعه و بررسی قرار دادم.

دانشگاه آزاد اسلامی

واحد تهران مركزی

دانشكده ادبیات و علوم انسانی، گروه زبان و ادبیات فارسی

پایان نامه جهت دریافت درجه كارشناسی ارشد(M.A)

گرایش: زبان و ادبیات فارسی

عنوان:

نور و ظلمت از دیدگاه گنوسی و مقایسه و تطبیق آن با مثنوی معنوی

استاد راهنما:

دكتر درّه دادجو توکلی

استاد مشاور:

دکتر مجتبی بشردوست نالکیاشری

تکه هایی از متن به عنوان نمونه : (ممکن است هنگام انتقال از فایل اصلی به داخل سایت بعضی متون به هم بریزد یا بعضی نمادها و اشکال درج نشود ولی در فایل دانلودی همه چیز مرتب و کامل است)

 بیان مسئله

با مطالعه و تحقیق در زمینه­ عرفان و متون عرفانی ایران به تاثیرپذیری عرفان اسلامی_ ایرانی از آیین­ها و مذاهب پیش از خود پی می­بریم؛ به کیش و آیین­هایی چون آیین بودایی، آیین گنوسی، کیش مانوی، دین زرتشتی و مسیحیت و دیگر ادیان و مکاتب. و نکته­ی قابل توجه در این است که در میان این مذاهب، آیین گنوسی به دلیل قدمت زمانی بیشترین تاثیر را بر ادیان دیگر و در نتیجه ذهن و تفکر ایرانیان آن روزگار گذاشته است و ما نمی­توانیم اثرپذیری عرفان ایران را از این عقیده انکار کنیم و می­بایست ریشه ­های اعتقادات عرفان اسلامی را در عرفان صدر مسیحیت جستجو کرده و به مقایسه­ مبانی و اصول آن بپردازیم و این‌همانی­های آن را بیابیم. اگرچه تا کنون پژوهش‌هایی در این زمینه صورت گرفته است، ولی باز هم جای تحقیق و بررسی باقی است. این پژوهش در صدد آن است که به بیان تاریخچه‌ مختصری از آیین گنوسی و تاثیر آن بر عرفان و ادبیات عرفانی ایران بپردازد و همچنین با مطرح کردن و معرفی بن­مایه­های کیش گنوسی و مقایسه و تطبیق آن با عرفان اسلامی ایران به خصوص اصل مهم تضاد ” نور و ظلمت” که بن­مایه­ی اصلی آیین­های ابتدایی و اسطوره­ای و به ویژه مکتب گنوسی است، پرداخته و تاثیر این عقیده را بر عارف و شاعر بزرگ ایران، ” مولانا جلال‌الدین بلخی” در “مثنوی معنوی” بررسی کرده و بیان کند.

1_2 هدف تحقیق

معرفی و شناساندن آیین گنوسی و مقایسه­ اصل مهم دو پدیده­ متضاد ” نور و ظلمت” بر آثار عرفانی ایرانی و به خصوص مثنوی معنوی.

1_3 اهمیت موضوع تحقیق و انگیزه­های آن

لزوم شناخت ریشه ­های عرفان در صدر مسیحیت و مقایسه­ بن­مایه­های آن با عرفان ایرانی و توجه به اصل مهم ” نور و ظلمت” و مقایسه و تطبیق و شناساندن این دو پدیده در آیین گنوسی و مثنوی مولانا.

1_4 سوالات و فرضیه ­های تحقیق

– مسئله­ مهم ” نور و ظلمت” که در متون هر دو آیین به وفور دیده می‌شود، چه وجوه اشتراکی با هم دارند؟

– آیا مولانا در بیان مسئله­ ” نور و ظلمت” به این آیین و عقیده توجه داشته است؟

1_5 مدل تحقیق

تحقیقی – تطبیقی

1_6 تعریف عملیاتی متغیرها و واژه­ های کلیدی

اسطوره: اسطوره تفسیر انسان نخستین از جهان و طبیعت است. و از یک نظر درباره جهان شناخت و فرجام شناسی انسان و جهان پیرامونش است و از آن به عنوان سنت قدسی یا مینوی، وحی اصلی و آغازین نزد مورخان ادیان یاد شده است.

گنوستیسیزم: این اصطلاح بیانگر جریان فکری کهنی است که بر آگاهی از رازهای الهی تأکید
می­ورزد. گنوسیسم مجموعه ­ای از فرق و نحله­های دینی و شبه دینی- اعتقادی است که در سوریه و فلسطین و بین­النهرین و مصر وجود داشته که در دوران مسیحیت به اوج خود رسیده است.

http://otif.ir/14/%d8%af%d8%a7%d9%86%d9%84%d9%88%d8%af-%d9%be%d8%a7%db%8c%d8%a7%d9%86-%d9%86%d8%a7%d9%85%d9%87-%da%a9%d8%a7%d8%b1%d8%b4%d9%86%d8%a7%d8%b3%db%8c-%d8%a7%d8%b1%d8%b4%d8%af-%d8%b1%d8%b4%d8%aa%d9%87-48-2/

نور: روشنایی است و آن چیز که باعث روشن شدن دیگر اجسام و اشیاء شود. و در تعریف عرفانی آن حقیقت حضرت باری تعالی.

ظلمت: ضد نور، به معنای تاریکی. و در عرفان به معنای هرآنچه که سد راه شناخت حقیقت حضرت حق شود.

1_7 روش تحقیق

اسنادی – کتابخانه­ای

1_8 قلمروی تحقیق

با تحقیق در پیشینه­ی نور و ظلمت در اسطوره و ادیان گوناگون و عرفان، جنبه­ های ارتباطی آن را با مثنوی معنوی بررسی کرده­ام.

1_9 جامعه­ آماری و حجم نمونه

با روش کتابخانه­ای، مفهوم نور و ظلمت را از دیدگاه آیین گنوسی و همین­طور از دیدگاه ­های عرفانی پیش از اسلام و پس از اسلام مورد بررسی قرار داده، اما به دلیل کمبود منابع موجود در این زمینه، ناگزیر به مطالعه و بررسی حجم زیادی از کتبی در زمینه ­های مختلف در راستای این موضوع بوده­ام، تا به جمع­بندی منطقی و درستی در این زمینه دست یابم. در آخر نیز با استخراج ابیاتی با این مضامین از مثنوی معنوی به بررسی مقایسه و تطبیق آن با پدیده­ نور و ظلمت پرداخته­ام.

1_10 محدودیت­ها و مشکلات

از مهم­ترین محدودیت‌ها در این تحقیق، می‌توان به کمبود منابع موجود درباره‌ی اسطوره‌ی نور و ظلمت و همچنین در مورد اندیشه و آرای گنوسی اشاره کرد.

مبانی نظری تحقیق

-1- اسطوره

اسطوره در لغت با واژه­ی (Historia) به معنی ” روایت و تاریخ ” هم­ریشه است؛ در یونانی (Mythos) به معنی شرح، خبر و قصه آمده که با واژه­ی انگلیسی (Mouth) به معنی دهان، بیان و روایت از یک ریشه است (اسماعیل پور،1387،13).

اسطوره امروزه هم به معنای (Fiction) یا (Iiiusion) به­کار می­رود. و هم به معنای سنت قدسی یا مینوی، وحی اصلی یا آغازین، الگوی نمونه­وار، که خاصه در نزد قوم شناسان، جامعه­شناسان و مورخان ادیان، معمول و مأنوس است (الیاده،1362،10).

اسطوره به زبان یونانی (Muthos) عموماً داستانی است که حقیقی نیست و به­ طور معمول با
هستی­های فوق طبیعی یا مخلوقات فوق انسانی درگیر می‌شود. اسطوره اغلب با آفرینش ارتباط
می­یابد و توضیح می­دهد که چگونه چیزی به وجود می­آید. اسطوره بیانگر یک احساس یا ایده است. مانند پرومته (Promethean) یا هرکول (Herculean) یا ایده­ دیانا (Diana) یا داستان اورفئه (Orpheus) و اریدیس (Eorydice). بسیاری از اسطوره­ها یا شبه­ها شرح نظم طبیعی بدوی و نیروهای مربوط به عالم هستی­اند (سلاجقه،1387،251).

اسطوره یا Mythology نقل کننده­ سرگذشتی قدسی و مینوی است. راوی واقعه ایست که در زمان اولین، زمان شگرف بدایت همه چیز رخ داده است. بنابراین اسطوره همیشه متضمن روایت یک خلقت است. یعنی می­گوید چگونه چیزی پدید آمده، موجود شده و هستی خود را آغاز کرده است. اسطوره فقط از چیزی که واقعاً روی داده، و به تمامی پدیدار گشته، سخن می­گوید (الیاده،1362، 14).

هرچند اسطوره در دیدگاه ­های گوناگون تعاریف و تعابیر متعدد دارد، اما در یک کلام می توان آن را چنین تعریف کرد: اسطوره عبارت است از روایات یا جلوه­ای نمادین درباره ایزدان، فرشتگان، موجودات فوق طبیعی و به­ طور کلی جهان­شناختی که یک قوم به منظور تفسیر خود از هستی به­کار می­بندد؛ اسطوره سرگذشتی راست و مقدس است که در زمانی ازلی رخ داده و به گونه­ ای نمادین، تخیلی و وهم­انگیز می­گوید که چگونه چیزی پدید آمده، هستی یافته یا از میان خواهد رفت، و در نهایت، اسطوره به شیوه­ای تمثیلی کاوشگر هستی است (اسماعیل پور،1387،13).

شکل­ گیری اساطیر بر اساس انعکاس ساخت­های اجتماعی، پدیده­های طبیعت و عکس­العمل­های روانی انسان بوده است. تقریبا در اساطیر همه­ی اقوام، عناصر طبیعت به چشم می­خورد، نظیر آسمان، خورشید، زمین، کوه، درخت و آب، که به صورت خدایان ظاهر می­شوند. روابط خدایان با یکدیگر و با انسان، انعکاسی از روابط اجتماعی عصر شکل گیری اساطیر است. اما اسطوره تابعی از مسایل روانی انسان است، چه به صورت فردی و چه اجتماعی، نیز هست ( بهار،1386، 258).

اسطوره همچون سرگذشتی و داستانی مینوی و بنابراین حدیثی واقعی قلمداد و تلقی می­ شود، زیرا همیشه به واقعیت­ها، رجوع و حواله می دهد. اسطوره­ی ” آفرینش کیهان (Cosmogonie)” واقعی است، چون که وجود عالم خود واقعیت آن را اثبات می‌کند. همچنین اسطوره­ی ” اصل و منشأ مرگ ” نیز واقعی است. زیرا میرایی و مرگ انسان اثبات کننده­ آن است (الیاده،1362،15).

اسطوره با مفهوم دیرند (Duree) پیوندی تنگاتنگ دارد وسپر حفاظی است در برابر زمان و افسردگی‌اش. اسطوره به تاریخ تقدس می­بخشد، ولی با آن در تضاد است، زیرا متعلق به مقوله­ای دیگر است، یعنی جهان لایزال و جاودانی (الیاده،1381،141).

نقش اسطوره (روایت یا داستان اسطوره) بیدار کردن ماست و شکستن پیوسته یا غلافی که مانع از رؤیت باطنی ماست تا بتوانیم چیزها را همان­گونه که هست ببینیم و از جهل و نادانی به در­آییم. هم زمان اسطوره ما را در واقعیتی که زمان ما، یعنی زمان گیتیانه، زمان نسبی و میرنده، هر لحظه مستور می‌دارد، دوباره مستقر می‌سازد (همان ،142).

رشد و توسعه پایدار اوضاع اقتصادی نیازمند تأمین اعتبار است. یکی از راه‌های تأمین اعتبار کشورهای در حال توسعه یا جهان سوم، جذب سرمایه خارجی است. بر این اساس، جبران عقب‌ماندگی و دستیابی به توسعه پایدار، در گرو تعامل دو گروه سرمایه‌پذیر و سرمایه‌گذار است. از یک‌سو دولت میزبان با جذب سرمایه خارجی، اقتصاد داخلی را شکوفا می‌سازد و از سویی سرمایه‌گذار به‌دنبال مکانی امن و در صدد بهره‌جویی از فرصت‌هایی با بازده بیش‌تر برای سرمایه‌گذاری است.
تسریع در ورود سرمایه‌گذاری، با تضمین امنیت سرمایه‌گذاری و حمایت قانونی از سرمایه‌گذار، می‌تواند منافع متقابل کشورهای میزبان و سرمایه‌گذاران بین‌المللی را تأمین کند. چنانچه تضمینات لازم در حمایت از سرمایه‌گذاری، مبنایی حقوقی داشته باشد، به‌ محض بروز اختلاف یا تعرض، از طریق اعمال قانون، می‌توان نگرانی‌های موجود را برطرف کرد و یا به حداقل رساند.

گاهی سایه انحصارها و اقتدارها بر تصمیم‌های سیاسی و اقتصادی حاکمان، منجر به تصویب قوانین و مقرراتی می‌شود که مسیر جذب سرمایه‌گذاری را دشوار و تضعیف می‌کند. با وجود این‌که در سیاست‌ها و استراتژی‌ های دولت‌ها نسبت به سرمایه‌گذاری، از تشویق و حمایت سخن گفته می‌شود، قوانین و مفاد آنها به‌نحوی است که هرگونه اعمال فشار بر سرمایه‌گذاران عمده را مجاز می‌شمارد و به اهرم‌های سیاسی اجازه می‌دهد که در هر زمان که مصلحت و منافع اقتضا کند، نسبت به سرمایه‌گذاران تصمیم‌های متفاوتی اتخاذ کنند. دیوان‌سالاری بسیار پیچیده و پر افت و خیز در کشورهای کمتر توسعه‌یافته، خود عامل دیگری در سلب انگیزه سرمایه‌گذاری است. طرح‌های تولیدی و یا زیربنایی در این کشورها طی اجرا با تغییرات شدید مصوبات دولتی و قانونی مواجه می‌شوند که سازگار شدن با آنها، هزینه طرح را به ناچار بالا می‌برد. در این کشورها، آیین‌نامه‌ها و دستورالعمل‌ها غالباً از حدود قانون خارج شده و محدودیت‌های بیشتری را ایجاد می‌کنند. همین امر برای سرمایه‌گذاران خارجی، که در کشور خود کمتر با آن مواجه و شاید بیگانه‌اند، اثر منفی دارد. دیوان‌سالاری همچنین از طریق تغییر مقررات و مبهم بودن مفاد آنها تشدید می‌شود. طبیعی است که به جز افراد معدود در سطوح عالی دولت، کمتر کسی از چند و چون این تغییرات آگاه می‌شود و این موضوع موجب می‌شود تا مجریان قانون در سطوح پایین‌تر، به هر ترتیب که مقتضی بدانند کارها را پیچیده‌تر و طولانی‌تر کنند. تغییر بی‌وقفه و مداوم در ضوابط و مقررات و دستورالعمل‌ها یکی از عوامل عمده فقدان «امنیت اقتصادی» است که با رفتارها، تصمیم‌های مغایر و ناهماهنگ، قانون‌گریزی و رعایت نکردن قوانین و مقررات همراه می‌شود و یک نوع عدم 

اطمینان و بی‌اعتمادی را در سرمایه‌گذاران بر می‌انگیزد.[1]

بند اول: بیان و تعریف مسأله
محدودیت‌ها و تغییرات ناگهانی مقررات دولتی، بی‏ثباتی سیاسی مانند جنگ، كودتا، و غیره همگی موجب ناامنی محیط سرمایه‏گذاری و در نتیجه عدم استقبال سرمایه‌گذار خارجی را می شود.
برای تسهیل شرایط موجود به‌منظور ترغیب سرمایه‌گذار خارجی، ضروری است تا دولت‌های میزبان با ایجاد محیط اقتصادی مطمئن و باثبات و تضمین سرمایه‏گذاران در مقابل خطر سلب مالكیت و بازگشت سرمایه، تضمین‌های لازم را بدهند.
اینكه سرمایه‏گذاران خارجی اطمینان حاصل کنند در مقابل خطر ملی شدن و سلب مالكیت مصون خواهند بود یا خیر؟ قابل تامل است و از این جهت تغییرات قانونی و ساختاری در نظام اقتصادی و بعضاً سیاسی ضروری می‏باشد.
برداشت نگارنده از تضمین، ایجاد محیط اقتصادی مطمئن و باثبات برای سرمایه سرمایه‌گذار در مقابل خطرات احتمالی از سوی دولت میزبان است. در دهه‌ های اخیر حمایت و تضمین از سرمایه خارجی با اعمال شروطی، هم در قالب قراردادهای بین‌المللی و هم در قالب معاهدات بین‌المللی صورت گرفته است.
گسترش انعقاد چنین توافقاتی، نشان‌دهنده اهمیت آن در نزد جامعه بین‌المللی است و فلسفه انعقاد، تعهد به حمایت از سرمایه‌ای است كه بر اساس آن معاهده، جذب می‌شود. اگرچه معاهده جریان دو طرفه سرمایه‌گذاری میان كشورهای عضو را مطمح نظر دارد، اما در عمل نشان داد حامی سرمایه‌گذار است.
از پدیده‌های نوظهور در این حوزه، معاهدات دوجانبه سرمایه‌گذاری است. این معاهدات قواعدی را به‌وجود می‌آورند كه بر آن مبنا، مفاد قراردادهای خصوصی، در كشور دیگر حمایت می‌شوند.
با وجود قواعد متعارض، معاهدات دوجانبه سرمایه‌گذاری، این فرصت را فراهم می‌كنند تا در مورد سرمایه‌گذاری‌های اتباع خود در هر یک از دو دولت طرف معاهده، قواعد مشخصی را وضع و اجرا كنند.
معاهدات سرمایه‌گذاری اخیر شروطی را در بر دارند كه طرفین را به رعایت تعهدات پذیرفته‌شده در قبال اتباع یكدیگر ملزم می‌کنند؛ بنابراین، وقتی كه شروط تثبیت‌كننده در قرارداد وجود دارد، می‌توان بر اساس مواد مندرج در معاهده دوجانبه سرمایه‌گذاری، استدلال کرد که چنانچه تغییرات قانونی آتی در كشور میزبان، بر خلاف منافع سرمایه‌گذاری خارجی باشد، نباید در مورد قرارداد مزبور اعمال شود؛ اما مشكلی كه در مورد این استدلال وجود دارد، این است كه چنین قراردادهایی مستقیماً توسط دولت منعقد نمی‌شوند، بلكه انعقاد آن توسط واحدهای دولتی صورت می‌گیرد و تعهدات و ضمانت اعطایی از سوی واحدهای دولتی، می‌تواند برای دولت الزام‌آور نباشد؛ زیرا، استدلال دولت این خواهد بود كه ضمانت‌های قراردادی پذیرفته شده از سوی واحدهای دولتی برای آن الزام‌آور نبوده و مشمول حمایت معاهده نمی‌شوند؛ اما تعهدات اداری مانند تعهد مربوط به اعطاء مجوزهای لازم برای انجام تجارت مؤثر و عملی، ممكن است در معاهده پیش‌بینی شوند. این‌كه تا چه حدی مقررات معاهده، حاكمیت و اختیارات قانونگذاری كشور میزبان را محدود خواهد کرد، روشن نیست.
 

:

واژه ریسک در لغت به معنی خطر و مخاطره می باشد اما در تعریف به معنای عدم قطعیت و احتمال انحراف ارزش یک متغیر در ارزش مورد نظر آن است . همچنین می توان آن را به عنوان رویداد های مهم غیر منتظره که معمولا به صورت تغییر در ارزش دارایی ها بدهی ها می باشد تعریف کرد . به عبارت دیگر ریسک به معنی امکان وقوع یک خسارت و زیان اعم از مالی یا غیر مالی در نتیجه انجام یک فعالیت می باشد . عدم اطمینان محیطی شدت رقابت بین سازمان ها فن آوری های نو پیشرفته توسعه اطلاعات و ارتباطات از عوامل عمده ای است که موجب شده سازمان و بنگاه های اقتصادی در دوران حیات خود با ریسک های متعددی مواجه شوند و مدیران سازمان ها را با چالش های مختلفی مواجه ساخته است .

استراتژی ها و عکس العمل های افراد و سازمان ها در مقابل ریسک اغلب متوجه حذف یا پنهان کردن اثر آن می باشد ولی این کار فقط برای مدت کوتاهی می تواند اثر بخش باشد و در صورت عدم توجه در بلند مدت خود را به صورت یک بحران ظاهری می گرداند . از این رو راه حل اساسی برای این مساله مدیریت ریسک می باشد نه حذف آن که در این صورت نه تنها از شوک های ناگهانی جلوگیری کرده بلکه بهترین استفاده را از این فرصت ایجاد شده فراهم می کند در این اقتصادهای توسعه یافته اهمیت و نقش مدیریت ریسک در تحقق اهداف سازمانی به خوبی شناخته شده و به درستی از دستاوردهای آن بهره گرفته می شود که این امر در بلند مدت باعث می گردد که ریسک نه تنها به عنوان یک تهدید بلکه به عنوان فرصتی مناسب برای ارتقاء همه جانبه سازمان می باشد در حالی که بیشتر کشورهای در حال توسعه این شناخت هنوز به دست نیامده و به رغم خسارت های چشم گیری که نتیجه نبود سیستم مدیریت ریسک بر اموال دارایی ها امکانات و نیروی انسانی این جوامع بوجود آمده کوشش های در خور توجهی جهت تامین مالی مناسب برای جبران این خسارت‌ها انجام شده است(.فصلنامه بانک صادرات-یوسف پادگانه89)

1-1- بیان مسئله

امروزه یکی از مهمترین وظایف بانک ها جمع آوری سپرده ها و هدایت آن ها در بخش های مختلف اقتصادی به صورت اعطای تسهیلات در قالب عقود مختلف به متقاضیان و انجام تعهدات (از جمله ضمانت نامه ها و اعتبارات اسنادی)آنان است در اقتصاد ایران در زمینه اعطای تسهیلات اعتباری به مشتریان روند منسجم و منظمی طور تعیین ریسک اعتباری امتیاز دهی درجه بندی و هم چنین تعیین سقف های اعتباری بر اساس شاخص های ریسک ملاحظه نمی شود و شاخص ها بیشتر بر اساس تشخیص کارشناسی و کمیته اعتباری صورت می پذیرد . در مطالعات گذشته بیشتر از روش های آماری مانند مدل های رگریسونی لاجیت و پربیتو روش تحلیل ممیزی برای امتیاز دهی و رتبه بندی مشتریان استفاده می شد .

ولی در سال های اخیر با توسعه مدل های مبتنی بر هوش مصنوعی و روش های ابتکاری مطالعات بسیاری در کاربرد این روش ها در مدل های امتیاز دهی در رتبه بندی اعتباری انجام گرفته است. ولیکن متاسفانه در کشور ما این مدل چنان موفقیت چشمگیری نداشته و هم چنان یا آمار بالای مطالب معوق در بانک ها رو به رو هستیم . در این همسویی بانک صادرات ایران با عنایت به جایگاه ساختار ویژه گستردگی شعب فراوانی واحدها در داخل و خارج از کشور تعداد بسیار زیاد فزاینده مشتریان این بانک را بر آن داشته تا نسبت به برقراری نظام جامع و فراگیر مدیریت ریسک بالاخص در سطح ریسک اعتباری به منظور به حداقل رساندن زیان شناسی از مولفه های ریسک های مذکور که بر حقوق صاحبان سهام و دارایی های بانک و همچنین کیفیت عملکرد بانکداری اثر گذار می باشد به منظور نیل اهداف عالیه اقدامات مقتضی معمول نماید . عدم بازپرداخت اصل و فرع بدهی (ایفا تعهدات) توسط گیرندگان تسهیلات در سر رسید اساس ریسک اعتباری را تشکیل می دهد که می‌تواند در تغییر ارزش دارایی ها و عملکرد آنی بانک اثر گذار باشد و این امر می تواند در اثر عوامل داخلی( نظیر ضعف مدیریت اعتباری و یا نامناسب بودن کنترل های داخلی عدم کفایت پیگیری لازم نبود نظارت مستمر و عدم رتبه سنجی سیستماتیک متناسب مشتریان) و یا در اثر عوامل خارجی (مثل رکورد اقتصادی بحران و . . . )به وجود آید . در این حیث یکی از عوامل موفقیت تصمیمات اعتباری و بانک ها باید به پیچیدگی فعالیت ها و محیط اقتصادی پیرامون خود معیار های مناسبی برای ارزیابی ریسک مشتریان انتخاب کنند .(فصلنامه کشاورزی –عرب مازادو روئین تن1385)

به طور کلیدر ارزیابی ریسک اعتباری بانک باید به سه موضوع توجه داشته باشد :

احتمال نکول : چقدر احتمال دارد که شخص طی دوره تعهد یا در یک دوره زمانی خاص مانند یک سال تعهداتش را انجام ندهد ؟

محدوده خطر اعتباری : در صورت وقوع نکول چه میزانی از تعهدات در خطر خواهد بود ؟

نرخ بازگشت : هنگام نکول چه کسری اعتبارات در خطر را می توان اقداماتی اعلام ورشکستگی یا سایر روش های تسویه بازیابی کرد ؟

1-2- تاریخچه و سوابق موضوع (سیستم تحقیق) :

ریسک اعتباری یکی از قدیمی ترین اشکال ریسک در بازارهای مالی است . اگر اعتبار را انتظار دریافت اصل و فرع وام های پرداخت شده تعریف نماییم در این صورت ریسک اعتباری به عنوان عدم برآورده شدن این انتظار تعریف می شود قدمت ریسک اعتباری به اندازه قدمت

 و سابقه وام بوده و به 1800 سال قبل از میلاد مسیح بر میگردد معاملات اعتباری و وام دهی در مصر باستان نیز رایج بوده و وام دهندگان همواره با ریسک عدم بازپرداخت مواجه بوده اند .

1-رتبه بندی اعتباری مشتریان و بررسی ریسک اعتباری در بانک مسکن (حساب عسگریه1388 )

2-ارائه الگوی ریسک اعتباری در بانک کارآفرین(علی لطفی 1389)

3-بررسی عوامل موثر بر رتبه بندی اعتباری مشتریان(ابتهاج موسوی 1386)

1-3- اهمیت و ضرورت موقعیت تحقیق :

علی رغم ابداعات و نوآوری های موجود در نظام بانکی ریسک عدم بازپرداخت وام از سوی وام گیرنده هنوز هم به عنوان دلیل عمده عدم موفقیت بانک ها محسوب می شود و علت آن هم این است که معمولا 80 درصد ترازنامه یک بانک تسهیلات اعطایی به مشتریان است . افزایش زیان اعتباری ناشی از عدم باز پرداخت وام و کاهش توان سودآوری بانک ها در دهه اخیر فکر اندازه گیری و کنترل و حذف ریسک اعتباری را گسترش داده است . در واقع به احتمال وقوع زیان در یک عملیات اعتباری گفته می شود که طی آن وام گیرنده دچار درماندگی مالی و یا ورشکستگی می شود . این امر موجب از دست رفتن ارزش دارایی ها ی بانک ها و موسسات اعتباری می گردد . بدون تبعیت از یک سیستم مدیریت ریسک اعتباری مناسب تاثیر زیان عملیات بانکی غیرقابل پیش بینی و پیشگیری خواهد بود در واقع هدف مدیریت ریسک اعتباری پیشگیری از بروز این گونه وقایع بوده و به دنبال مهار ریسک اعتباری موجود در سرمایه بانک می باشد ثبات دارایی بانک و حصول اطمینان از بازده مناسب یکی دیگر از اهداف مدیریت ریسک اعتباری است . بنابراین وجود چنین سیستمی به بانک امکان ایجاد پور تفوی از وام را می دهد که هدف آن رسیدن به بازدهی مناسب بوده و همچنین موجب می شود که بانک به انجام تعهدات عمومی خود جامه عمل پوشانده و برای سهام داران ایجاد ارزش نماید . انجام اموری از قبیل به کارگیری سیستم مدیریت ریسک اعتباری رتبه بندی ریسک اعتباری مشتریان پیش بینی پیامدهای مالی وام گیرندگان موجود و رتبه بندی اعتباری مشتریان جدید موجب سهولت بر ریسک و تجزیه و تحلیل تغییرات اعتباری مشتریان می شود . بنابراین سیستم اعتباری امکان دسترسی به اطلاعات لازم و به هنگام را در امور تک تک مشتریان اعتباری و کیفیت کلی پور تفوی وام فراهم می آورد . علاوه بر موارد مذکور این سیستم ها ابزاری مناسب برای برآورد زیان های مورد انتظار و زیان های غیر منتظره می باشد . در صنعت بانکداری یکی از موضوعات مهمی که هم.اره بایستی مد نظر سیاست گذاران اعتباری قرار گیرد مبحث مدیریت ریسک اعتباری است . به منظور مدیریت و کنترل ریسک مذکور سیستم های رتبه بندی اعتباری مشتریان را تعیین و آنان را بر اساس ریسکی که متوجه بانک خواهند کرد بدیهی است بهره گیری از چنین سیستمی بانک را در گزینش مطلوب مشتریان خود یاری کرده و ضمن کنترل و کاهش ریسک اعتباری سطح بهره وری فرایند اعطای تسهیلات بانکی را ارتقاء می دهد . (فصل نامه بانک تات-فلاح شمس1387)

1-4- اهداف تحقیق :

1-بررسی چگونگی شناسایی مشتریان بانک(رتبه سنجی اعتباری مشتریان بانک بر اساس توصیه های کمیته بال و مقدمات ناظر)

2-مطالعات به منظور تعیین الگوی مناسب در جهت ایجاد نظام رتبه بندی داخلی مشتریان .

3-بررسی شاخص های موثر در رتبه سنجی مشتریان حقوقی و حقیقی

4-مطالعه بررسی به منظور اجرای بهینه پروژه رتبه سنجی اعتباری داخلی مشتریان از بانک از طریق برون سپاری توسط یکی از شرکت های اعتباری سنجی با اخذ مصوبه مدیریت محترم بانک (به صورت اجرای آزمایشی در سطح معین بازبینی و عنداللزوم اصلاح بازخورد و اجرای نهایی در سطح شبکه بانک پس از طی مراحل معین و حساب مقررات) .

5-پذیرش سیستم نظام سنجش اعتبار براساس تایید تاکید مقامات ذی صلاح از جمله بانک مرکزی چ 1.1 و از طریق شرکت مشاوره رتبه بندی اعتباری ایران .

1-5- چارچوب نظری تحقیق :

چارچوب نظری مبنایی است که پژوهشگر براساس آن در باره رابطه بین عواملی که در ایجاد مسئله مهم تشخیص داده شده اند نظریه پردازی می کند به طور کلی چارچوب نظری پایه ای است که تمام تحقیق بر روی آن تکیه می کند . مطالبات معوق بانک ها زاییده دو اصل است : یکی بخش اختیاری و اراده فرد تسهیلات وام گیرنده و دیگری تاثیر عوامل خارج از حیطه اختیار تسهیلات گیرنده می باشد که شرایط اقتصادی تغییرات نرخ سود و جنگ ها را شامل می شود . آنچه مهم می نماید مسایل ارادی و اختیاری طرف قرارداد بانک است .

1-عدم بررسی و کارشناسی دقیق فنی مالی و اقتصادی و عدم اعتبار سنجی کامل مشتری و عدم توجه به ظرفیت و شخصیت(حقیقی و حقوقی) در هنگام اعطای تسهیلات و نظارت بر مصرف و برگشت منابع توسط موسسات مالی و اعتباری

2-در شرایطی که نرخ تورم واقعی در کشور بالاتر از نرخ تسهیلات معوق که عمدتا با نرخ های پایین اعطا شده است می باشد خود عامل و انگیزه ای جهت عدم برگشت منابع می باشد زیرا مشتری در این شرایط یک رفتار منطقی اقتصادی از خود نشان می دهد .

3-ورود بی حد و حصر کالاهای خارجی به قیمت پایین و عدم فروش محصولات تولیدی داخل کشور است که این مسئله علاوه بر بروز ظهور کمبود نقدینگی برای صاحبان صنایع تولیدی موجبات صنایع و بیکاری در آینده را دامن خواهد زد در این تحقیق ما سعی داریم برای صاحبان صنایع تولیدی موجبات صنایع و بیکاری در آینده را دامن خواهد زد در این تحقیق ما سعی داریم به جمع آوری نظرات کارشناسان و خبرگان بپردازیم .